Xosé-Henrique Costas explica a Galiza medieval a través da novela histórica

Hai máis de trinta anos que o catedrático de Filoloxía Galega Xosé-Henrique Costas estuda o galego do Val de Ellas (Estremadura) cunha paixón que o converte no gran valedor da fala na que se expresa a veciñanza dos tres lugaris: Ellas, San Martiño e Valverdi. De todos eses anos, pode contar unha infinidade de anécdotas, aínda que a que nos interesa agora é a dun home de aspecto e carácter excéntrico que o foi buscar a un bar para advertir de que o galego non se introducira nesa zona de Estremadura nos tempos de Fernando II e de Afonso VIII, senón catro séculos antes. "Catro séculos antes probabelmente o galego non estaba formado, pensei, e deixeino por unha extravagancia", lembra, en conversa con Nós Diario. "Porén, algún tempo despois souben que aquel home era o historiador Alfonso Naharro i Riera, e o que me contou é o que nos trae até aquí". Até aquí quere dicir até Ao sur da liberdade (Morgante), a primeira incursión na novela deste autor de máis de trinta publicacións de lingüística e edicións de literatura galega, un relato histórico que discorre na Galiza e na Hispania dos séculos VIII e IX e que xira arredor dun personaxe real, o muladí (cristián convertido ao Islam) Muhammad ibn Marwán, ‘O Galego’, fundador de Badaxoz e o primeiro señor en levar colonos galegos ao val do Ellas. "É un personaxe absolutamente cativador, unha especie de pirata que se aliou indistintamente con cristiáns e musulmáns, que se viu envolto en innúmeras revoltas e batallas e que acabou fundando unha taifa con centro en Badallouce que puxo en graves apuros ao emirato de Córdoba en máis dunha ocasión", explica Costas, que presenta hoxe o libro na libraría Librouro de Vigo, acompañado polo historiador Anselmo López Carreria e polo editor, Moisés Barcia. Ao sur da liberdade é o primeiro libro dunha triloxía, que conta a historia do avó, do pai e do propio Ibn Marwan. Este primeiro volume céntrase na figura do avó, quen foxe da Galiza para escapar do castigo a un crime, a morte dun freire de Samos. X. Henrique Costas: "O val de Xálima é un filón" Unha historia que é un palimpsesto "A historia deste personaxe é tan atractiva que comecei a buscar documentación por todas as canles que atopaba, por puro pracer, e acabei estudando os debates relixiosos da época, a arte, os hábitos hixiénicos, os ritos funerarios, a literatura e a ciencia... Sen saber moi ben como, atopeime un día escribindo unha especie de diario de Ibn Marwán". O problema era que existe moi pouca documentación da época e Costa tivo que recorrer ás crónicas árabes nas traducións francesas buscando na Biblioteca Nacional de Francia. "Aí foi onde me decatei de que a nosa historia, a historia da Galiza, é un palimpsesto no que se ocultou o que había abaixo para sobreescribir outro relato por riba. As crónicas árabes dividen a península claramente en dúas partes, Hispania, o territorio árabe, e Galiza, o cristián. Hai crónicas de autores moi diferentes e relatos de viaxeiros, de músicos ambulantes... mais todos coinciden na preeminencia do reino galego na política da altura. Se este libro serve para instigar a curiosidade pola verdadeira historia daquel tempo, xa me dou por satisfeito". Efectivamente, o libro debuxa un panorama histórico moi diferente do que se plasma na historiografía española canónica e moito máis acorde co trazado polos estudos que pouco a pouco van debullando o papel da Galiza na historia medieval. "Hai unha falsificación da historia que atinxe a moitos aspectos: a chamada invasión árabe non deixou de ser, en realidade, unha guerra civil entre visigodos; o Islam tiña daquela un contido teolóxico mínimo, apenas se diferenciaba do xudaísmo; os que chegaron aquí en primeira instancia foron bérberes e non árabes... Son cuestións que minimizan o papel da Galiza -que era moi relevante no momento- e que responde a cuestións políticas que manipulan a realidade histórica". Costas tamén insiste na importancia que tiveron as desputas teolóxicas que se deron nos sucesivos concilios cristiáns "e que, moitas veces, agochaban intereses políticos. Deberiamos ser conscientes de como toda aquela marfallada doutrinal acabou por conformar a Igrexa Católica que tanta influencia tivo ao longo da nosa historia; e tamén como a través dela pervivía a cultura romana". Henrique Costas, catedrático da UVigo: ''Para certo asturianismo, falar galego é incompatíbel con ser asturiano" Vocación estilística Con toda a documentación que foi reunindo ao longo dos anos, Costas acabou redactando un esbozo que deu a ler a varias persoas amigas que o animaron a seguir adiante, "e agora estou aquí, sentíndome un pouco un intruso neste mundo literario que até o de agora só vía desde fóra. Pero como sempre me movín nas marxes de todos os sistemas, tampouco tiven moito problema en lanzarme", ri. E aínda que nunca pensou en rematar unha obra literaria, si que recoñece unha clara vocación estilística "porque me enervan as novelas -e non son poucas- escritas cun léxico de duascentas palabras. Quixen que no texto houbese riqueza léxica, fraseolóxica e expresiva. O resultado pode ser mellor ou peor, máis literario ou menos, iso dirao o público; pero a miña intención foi fuxir dunha certa tendencia a empobrecer a lingua que detecto na narrativa que se publica actualmente". Lingüista experimentado, Costas introduce no texto algún léxico desaparecido ou pouco usado "porque así o pide a novela", pero sempre pensando nunha "persoa lectora non especialista. Fago algo parecido ao que facía Darío Xohán Cabana en Morte de rei, por exemplo: introducir algúns termos que lle dan un sabor arcaizante á escritura para potenciar a verosimilitude e o pracer de transportarse a unha trama histórica" . Yilliqiya ou Galisiya. O reino da Galiza nas crónicas árabes