A Veracruz do Carballiño: lección de pedras e canteiros

Antonio Palacios tiña vellos amigos no Ourense da Xeración Nós, aos que coñecía dos parladoiros madrileños do café da Granja del Henar. Tamén os tiña entre os cóengos da Catedral de Ourense, fortaleza que concilia todos os estilos e onde a barroca capela do Cristo ofrece recendos orientais que tanto alentaban a Risco. Así que don Luciano Evaristo Vaamonde da Cortiña (1880 Moreiras, Ourense-1961 O Carballiño), o párroco do Carballiño, de 1930 a 1961 -naqueles anos de posguerra, os que co medo e coa ditadura fixeron virar liberdades- busca o mellor arquitecto para un “Palacio para Dios", pois a vella parroquial resulta pequena para os fregueses. E todos o levan ao porriñés que triunfa no Madrid modernista, Antonio Palacios: desde o bispado aos enxeñeiros das obras do ferrocarril, até as estanqueiras do Hotel Carlos. O irmán maior do arquitecto, Xesús, enxeñeiro en 1896, frecuentaba a vila polo encargo dun primeiro plan urbanístico que non chegaría a realizarse. Así que aproveitan uns daqueles veráns en que o arquitecto revisa obras en Panxón (Nigrán) e en Vigo para contarllo e accede axiña. A idea xa a tiña bosquexada para o templo da Visitación das Salesas Reais, na Guía de Vigo, onde a torre, erguida ao ceo, sería como un faro, como un gran cruceiro, seguindo pautas vaticanas de entón: o triunfo da cruz nunha Europa dividida. Proxecto que non foi e que se complementaba no Carballiño cun complexo espiritual que vencellaba o templo cun hotel. Comezaríase polo templo. Tanto as memorias de don Evaristo como a do arquitecto encétanse laudando a Cristo e a Cruz. O arquitecto pon un significativo “Hoc Sign o vincis” e don Evaristo a súa xaculatoria preferida e “detente” “Sagrado Corazón de Jesús en vos confío”. O arquitecto busca e atopa o lugar, a cota máis alta na topografía da vila, as agras da Escada da Carpaceira... e arredor dela trama unha proposta urbanística en función dun eixo: a estación do ferrocarril e o Concello e no centro a Veracruz. Ese sería o novo Carballiño que a Veracruz creará, glorietas, coas súas grandes avenidas, edificios en ritmos... O 20 de xuño ponse a primeira pedra No Nadal de 1943 o arquitecto presenta gratuitamente os planos e primeiros esbozos: “O Templo da Veracruz do Carballiño e o Hostal do Peregrino”, intercambia ideas e afervoa no proxecto o construtor Adolfo Otero Landeiro e o párroco don Evaristo. Así que o 20 de xuño, con solemnidade nacionalcatolicista, ponse a primeira pedra. Acto no que se gastaron as máis dunha ducia de miles de pesetas que se tiñan aforradas para iniciar as obras. No verán de 1944 o arquitecto pasará días no Carballiño, entre o encofrado de madeira, pedra bruta e arcos que na cabeceira do templo queren apuntar ao ceo. Fala cos obreiros, aconséllaos con debuxos e fai probas para que queden como modelo respecto ao chan de retrincos de lousa, á cuberta, elixe tipos de pedra e escolle a das canteiras inmediatas da Pena. Dálle parabéns a construtor e canteiros por entender a súa idea. En agosto de 1945 don Evaristo e Otero vistan a Palacios no “Cuarto de no estar”, o taller da súa pequena casa madrileña do Plantío. Reciben apuntamentos e esbozos. Aproveitan tamén a estancia na capital para buscar axudas e fanlle entregar ao ditador a memoria das obras, mais sen resposta. Segue co arquitecto unha correspondencia moi intensa, intercambio de ideas e fotografías. No outono agrávase a enfermidade do arquitecto, que morre un 27 de outubro de 1945. Sobrevén a crise, os enxeñeiros, amigos e alumnos de Palacios que participan nas obras do ferrocarril alentan os promotores do templo. O arquitecto Robustiano Fernández Cochón vixía as obras, mais en 1948 o aparellador Rafael Jorreto Calpe ponse á fronte delas coa supervisión do arquitecto ourensán Conde Fidalgo. A obra, cargada de simbolismo, divídese nunha planta con tres partes, a distintos niveis, como unha ascese Pola construción de encoros escasea o formigón, asunto que facilita o alcalde Xulio Rasilla, encargado de fornecer de cemento as obras públicas... mais, como por milagre, todo se vai conseguindo. O Congreso Eucarístico de Barcelona, en marzo de 1952, acende o fervor e o 17 de setembro conságrase o templo. Poucos monumentos ofrecen tanta documentación: memoria, planos, esbozos, debuxos, fotografía, cartas do arquitecto, repartidos entre a parroquia, a familia do construtor, copias e algúns debuxos e documentos que garda servidor. A toda esta achega que hai que sumar a memoria, día a día, do párroco e aínda máis, os testemuños mesmo publicados por Adolfo Otero Cerdeira, o fillo de Otero Landeiro, mozo criado entre as pedras, as grúas, os canteiros e os mesmos consellos de Palacios, Santuario da Veracruz de San Cibrán do Carballiño (2004). Otero era o canteiro que seguía a “facer bailar as pedras” e iso mesmo me demostrou na Cabanelas que tanto quería, saberes e bonhomía que transmitiu e seguen os seus irmáns e fillos. Obra da constancia A esperanza adubada con iniciativas “para o templo da Veracruz” e retrousos como “limosna para el templo de la Veracruz”, entre pregarias, animaban a que o templo se fose erguendo, devagar. Un día do San Cibrao de 1956 falece o construtor, mais seguen os fillos. E o 12 de xullo do 57 ponse a derradeira pedra do ameado da torre. A estrutura do templo está rematada. O 18 de abril de 1961 falece don Evaristo. De seguido, a ignorancia. Arquitectura que unifica unha trindade de intereses do arquitecto: as pedras, osamenta da Galiza; o saber dos artesáns canteiros e as arquitecturas históricas do país. Para recrear con iso un estilo propio, expresionista desde o brutalismo, deica a delicadeza da labra, dentro dun modernismo final, ecléctico, de espírito panceltista occidental atlántico: o megalitismo, as cruces aureoladas, as torres, o espírito gótico europeo, o que petaba coa esencial funcionalidade, os novos materiais e técnicas construtivas do Movemento Moderno. Alguén dixo que “o templo da Veracruz é a derradeira catedral de pedra”. Obra que pretende insuflarse de “espírito” en fondo e forma, cargada de simbolismo, dividida en planta en tres partes, a distintos niveis, como unha ascese: a primeira a Torre coa súa entrada cuberta, seguindo tradicións dos pórticos e contrapórticos; a segunda era o adro interior onde iría a sancristía e o baptisterio, separado da rotonda circular-altar-deambulatorio por un grande arco parabólico (tres puntos diferentes e un solo arco verdadeiro), onde as dovelas serían doce santos galegos e que acabaron sendo, atinadamente, os doce apóstolos e Cristo na clave. Figuras labradas in situ e “en románico”, sacadas de esmaltes, por un mociño do Irixo, de boina, pana e zocos, Xesús Saavedra, santeiro dedicado a labrar santos para panteóns. Don Evaristo dálle unhas estampiñas cos modelos de Apóstolos, o construtor debúxaos ao seu xeito de popular solemnidade e velaí o resultado. Dicía Chamoso que “o canteiro galego fai románico como o verme da seda fai a seda”. Baixo unha gran cúpula Trátase dunha igrexa á que se accedía a cada unha destas partes por chanzos, “subirei ao altar de Deus”, buscando a luz que se concentraba baixo a gran cúpula erguida sobre oito xigantescas columnas oitavadas, inspiradas na “orde galega”, a dos varais dos cruceiros e solainas. Recórdase así, no corazón do templo, as vítimas de Oseira de 1919, tiroteadas cando defendían o baldaquino... En 1955 o templo foi declarado Ben de Interese Cultural Fronte ao deambulatorio, estilizando o dos templos cistercienses, Oseira, Melón... Aquí as columnas son dunha peza, unha delas sufriu un golpe na mesma construción e remendouse tan habilmente que hoxe é unha lección de cantaría. Carola arredor da reliquia do lignun-crucis que iría colocada nunha cruz deseñada por Palacios, obra de ourive, recreando sobre o barroco de placas, compostelán, como reforzando esa homenaxe ao Deus Xeómetra do universo... Idea de que se deixou para pór un esvelto e ben acaído Cristo, obra do escultor compostelán Aldrey, autor de varias outras imaxes do templo, como o San Cibrao de Cartago. Patrón con capela presidida por unha gran celosía en arco de ferradura, a carón da que sería capela da Inmaculada, pola contra esta sen celosía central, paramento para o que se pretendía unha pintura mural. Quizais solucionada como en Panxón, en arco de vidro. Otero Pedrayo gababa a arte de Palacios, a torre da Veracruz que outea horizontes. Xosé Calviño, delegado de La Noche, de La Región, pese a non estar tan apegado á relixión como os seus “irmáns” galeguistas, deixou crónicas moi expresivas sobre aqueles días e obras dun arquitecto “da raza”, que asinaba os presupostos éticos e estéticos dun “Nós” para os que a orixinalidade radica nas orixes. A proposta e informada por quen isto escribe, a Veracruz do Carballiño foi declarada Ben de Interese Cultural da Galiza coa categoría de Monumento por Decreto 285/1955 do 5 de outubro, sendo director xeral de Patrimonio Histórico da Xunta Ángel Sicart.