Marcos Lorenzo: "Durante moito tempo a prioridade foi non conseguir uns obxectivos, senón ter garantida certa pax: que non me amolen os da cultura”

—No volume un de Vividores, dedicado a Karlotti, preguntábase se eramos máis ou menos libres e felices que antes. Por que Karlotti? Como comezou o seu proxecto de estudo sobre a felicidade? Sempre me interesaron ese tipo de cuestións: como vivimos, se somos donos das nosas vidas e como podemos melloralas. O volume de Vividores sobre Karlotti ten un enfoque máis aplicado, de aprendizaxe persoal sobre como enfrontar a vida. O libro Dous escritos sobre a felicidade é máis analítico, máis social e recolle unha pluralidade de voces: autores, estatísticas oficiais, datos dun cuestionario… Confluíu ese interese meu coa casualidade de toparme cun personaxe fascinante, cunha vida anómala, coma Karlotti. —De feito Dous escritos sobre a felicidade combina unha parte máis teórica con outra que analiza os resultados dos cuestionarios, que recollen as mesmas preguntas formuladas a Karlotti. Por que decidiu publicar os resultados? Karlotti respondera as preguntas, pero dunha forma moi abstracta e poética. Difundín o cuestionario en liña e fun recibindo respostas. E atopei unhas respostas dunha calidade, expresividade, profundidade e chispa que considerei que debían ser divulgadas. Son 31 persoas, a maioría xente da cultura, pero tamén xente que non pertence a ese universo. Dunha concepción, de fondo católico, social e colectiva dos problemas, que se atribúen ao sistema, a unha psicoloxización dos problemas, á crenza de que todo é froito da decisión individual —Na parte sobre felicidade e malestar na Galiza cita un ideal contemporáneo de felicidade individualista que é doado de relacionar cos discursos sobre a liberdade da nova dereita… Penso que en trinta anos se pasou dun extremo a outro. Dunha concepción, de fondo católico, social e colectiva dos problemas, que se atribúen ao sistema, a unha psicoloxización dos problemas, á crenza de que todo é froito da decisión individual. Nese ambiente chégase a ese abuso de interpretación que supón pensar que non hai estruturas sociais, económicas etc, que condicionan a nosa vida. —Como se explica, en relación con iso, o éxito da "psicoloxía positiva"? Ademais de ser un gran negocio, como di William Davies, pode ser unha mostra da terciarización da economía. Primeiro veu o taylorismo. Despois a customización: a produción segundo a personalidade e gustos dos clientes, pondo o consumidor no centro. No seguinte paso, no centro está o intanxíbel. Véndoche un coche, pero en realidade o que che estou vendendo é benestar. E o que debes facer ti é quitar esas ideas negativas da cabeza. —Un dos indicadores do malestar na Galiza é a elevada taxa de suicidios: a metade máis que no resto de España. Con que factores se relaciona? Hai causas estruturais e casuísticas persoais. Eu tampouco estudei o tema a fondo: neste libro fago máis ben de divulgador. Pero os expertos e expertas sinalan a baixa satisfacción coa vida na Galiza, que relacionan sobre todo con tres factores: o envellecemento da poboación e a mala saúde, a carencia de recursos -as clases humildes son máis proclives ao suicidio- e a soidade e a baixa satisfacción coas relacións persoais. A soidade pode correlacionar coa dispersión da poboación e coa ruptura de lazos interxeracionais, pero é algo por investigar. Canto á insatisfacción coas relacións, a antropoloxía fala de cambio cultural brusco, de modernización salvaxe e traumática… —A carencia de recursos parece relevante, mais tamén observa no libro que, por enriba de certos ingresos medios, non aumenta a felicidade en termos colectivos. Si, a satisfacción coa vida non aumenta ou non o fai na mesma proporción a partir de certo nivel de ingresos. Antes dábase por suposto que o obxectivo era o crecemento económico, que levaría unha maior distribución da renda e así aumentaría os ingresos medios. Pero despois todo isto empezou a cuestionarse. As melloras no benestar subxectivo parecen estar máis relacionadas coa expansión do Estado de Benestar a nivel estatal que co se fixo desde o autogoberno galego —En 2018 a Galiza era a terceira comunidade do Estado con peor calidade de vida. E no ano 2008 a primeira. Parece un dato relevante para non ser máis divulgado. Mídese aquí traballo, saúde, educación, ocio, seguridade, dereitos básicos e medio ambiente. É ademais salientábel que no factor "experiencia xeral de vida" a Galiza puntúa moi baixo respecto da media española, o cal tira tamén para abaixo dos outros factores. En xeral, hai unha porcentaxe de poboación elevada cunha percepción negativa de como é a súa vida. É máis, as melloras no benestar subxectivo parecen estar máis relacionadas coa expansión do Estado de Benestar a nivel estatal que co se fixo desde o autogoberno galego. Mais isto é tamén algo que habería que estudar moito máis en profundidade. —En Dous escritos sobre a felicidade responde a unha pregunta que se fai en Vividores: di que hai máis apatía e tristeza que antes, nos 90. Aí falo desde as miñas impresións subxectivas e non como un científico social. Pero si creo que hai máis tristeza, máis medo ou máis desencanto. Tamén pode ter que ver con que eu antes tiña 20 anos e agora teño 50. Pero penso que antes había maior liberdade de expresión, un panorama máis optimista no económico, un mellor Estado de Benestar e non entraran como agora as ideas puritanas da esquerda norteamericana. —A que se refire con isto último? Agora hai como unha competición entre a esquerda e a dereita por ver quen se escandaliza máis con certas cousas. E acábase creando un ambiente opresivo, irrespirábel. A esquerda comezou a identificar microinxustiza e microdesigualdade e a tratar de impulsar o cambio político comezando por un mesmo, porque un debe mudar os seus comportamentos para non reproducir a inxustiza e a desigualdade. Pero unha vez máis ponse o foco no individuo, como fai o liberalismo. Ou na linguaxe, como se fose case máis importante que a práctica. E a dereita entrou neste terreo de xogo, que leva a onde lle convén. No meu seguinte libro, que será de aforismos como o primeiro que saquei, Liquidación de existencias, falo disto, da presión crecente para limitar o que é dicíbel. —Enlazando co tema do aumento da tristeza, comenta no libro o aumento do consumo de ansiolíticos ou antidepresivos. Parece que de saúde mental comeza a falarse máis… Penso que a intervención de Errejón no Parlamento do Estado pondo o foco no estado de ánimo e na saúde mental da poboación durante a pandemia da Covid-19 é unha mostra dese cambio. Antes a saúde mental parecía unha parte da saúde pública totalmente esquecida. —Vostede participou no Parlamento galego nunha comisión que analizou o impacto da Covid-19 en varios aspectos, entre eles a cultura. Que pode salientar diso? O que dixen foi, resumidamente, que empeorou unha situación que xa de por si era precaria. Datos do Consello da Cultura de 2020 din por exemplo que o 60% das empresas facturaron a metade ou que, se no segundo trimestre o PIB en xeral caeu un 14%, nas empresas o valor engadido bruto caeu o 30%, é dicir, o dobre. Son só algúns datos. “A política cultural debe estar ao servizo da cidadanía e non dun determinado grupo social como os artistas ou as empresas culturais” —Trata moito nos seus textos a democracia cultural. De pór o foco en estimular a creatividade da cidadanía, mellorando a súa calidade de vida. Que quere dicir? A política cultural debe estar ao servizo da cidadanía e non dun determinado grupo social como os artistas ou as empresas culturais. Por iso hai que pór a énfase na participación das persoas, no desenvolvemento da súa creatividade, da súa expresividade, que ademais é unha das bases dunha democracia. A cultura é unha ferramenta -non a única- para expresar a visión das cousas e a problemática de cada sector da sociedade. Iso é democracia cultural, que non é o mesmo que democratización da cultura, que é facilitar que a alta cultura chegue ao pobo. A cuestión é que a base da pirámide debe ser, por facer un símil futbolístico, traballar a canteira. Despois, no centro da pirámide, estaría a programación cultural, cuxo obxectivo si é pór os artistas diante da xente. E despois xa como guinda do pastel estaría o desenvolvemento económico, os grandes eventos que atraen turistas e visitantes. O problema é que moitos responsábeis políticos quedan só con isto. —Outra cuestión que comenta sempre é que non existen, na Galiza, políticas culturais dignas de tal nome. Xa que para que sexa política cultural ten que ter polo menos diagnose, obxectivos, avaliación… É o mesmo que dixo, despois de vostede, Jorge Linheira en La cultura como reserva india. Mais, algún avance houbo a respecto, non si? Co Goberno bipartito creouse o Observatorio da Cultura Galega e iso xa foi un bo comezo. Tamén se traballou, por exemplo, nun plan estratéxico das artes escénicas, que ao final non saíu adiante. No ámbito local tamén se poden achegar exemplos de boas prácticas, como a rede de bibliotecas públicas da Coruña. —Cando demanda maior orzamento para a cultura -un 1%, en concreto- subliña o que esta supón para o traballo e o PIB galego: o 2% do PIB. Porque a cultura tamén é economía. Sinalouno nun estudo sobre a cultura en Santiago, por exemplo. Hai 30.000 e pico persoas na Galiza que viven da cultura, moi boa parte delas de modo moi precario. E é curioso porque, sendo un sector que tende a ser ideoloxicamente progresista, é un dos máis desregulados e nos que se traballa con menos dereitos de toda a actividade económica. Iso ten que ver con que case non hai empresas de grande ou de mediano tamaño nas que poidan montarse sindicatos, mobilizacións…, senón que son microempresas, moitos autónomos que malviven e que van e veñen a outros sectores. Temos, ademais, unha iniciativa privada moi orientada ao mercado interior, sendo o sector público o principal cliente dese mercado. Por iso, se o sector público fecha a billa, todo o sector abanea. Ademais, como case non hai proxección exterior, unha parte moi importante da produción cultural non se coñece nin fóra nin dentro, pois moita xente xa é consumidora no mercado global. A exportación cultural galega é o 0,7% da española. —A Galiza tampouco saca moi boa nota en hábitos de consumo cultural. Vostede recomenda o cheque cultural, o fomento da cultura amadora, do voluntariado cultural… para iso que sempre se chamou "creación de públicos". Iso é o que falabamos antes de crear canteira na base da pirámide. Vou dar un exemplo. En Ferrol estamos creando uns obradoiros de teatro veciñal nos que vai participar a veciñanza coa súa experiencia persoal, as súas historias de vida, a historia e identidade dos barrios… Esa é unha forma de crear novos públicos para o teatro. Un exemplo de boa práctica aquí tamén é o concello de Narón: a escola de teatro etc. Porque, como dicía antes, facer política cultural non é só programar, nin só programar grandes eventos. Eu creo que hai que combinar todo, pero con intelixencia, tino e estratexia. O fundamental é traballar a nivel de base: asociacións, colexios, centros de día… E delimitar ben o traballo do sector público e do privado. —Algo que comenta tamén no libro A xestión cultural en Galicia é que o clientelismo marcou durante moito tempo a relación de boa parte dos produtores culturais coa Administración. Na era Fraga funcionaba así. Penso que clientelismo hóuboo con todas as cores políticas, mais con diferenzas de intensidade. A cuestión é que se se quere ter unha auténtica política cultural hai polo menos que explicitar uns obxectivos e dotarse dunhas leis e estruturas e organismos que permitan articular o sector. Pero durante moito tempo a prioridade foi non conseguir uns obxectivos, senón ter garantida certa pax: que non me amolen os da cultura. Así que a política era café para todos: facemos un reparto, sobre todo para determinadas persoas chave que ou son da nosa corda ou son potencialmente perigosas. Así que se realizou un reparto de orzamentos para comprar a paz. Iso é caciquismo. —E que tivo que ver o recorte do orzamento cultural -do 60% entre 2008 e 2014- coa chegada ao poder dunha nova dereita máis antigaleguista? -Ademais de coa crise-. Fraga respectaba ou temía o poder simbólico de determinadas persoas ou institucións galeguistas. Pero despois a miña sensación é que os que chegaron fixeron un órdago: vós non ocupades posicións de poder, á sociedade dálle igual. Non sodes líderes sociais, así que podemos prescindir de vós. O cadro de persoal da Fundación Cidade da Cultura, por exemplo, é irrisorio. —Esa relativa debilidade do sector cultural tivo que ver, entre outros factores, con que non actuou unido, sinalou moitas veces. Mais si existe bastante asociacionismo, polo menos nos distintos subsectores. O sector cultural tería que ser quen de formar unha masa crítica cunha mesma voz para defenderse e mobilizarse. É verdade que hai asociacionismo. Pero se van alí negociar por un lado os actores e por outro as empresas, por exemplo, van ter difícil exercer presión. Eu si penso que o sector cultural debería actuar como un lobby. Pero para iso precisa unha visión común, con demandas consensuadas, como pasou con algúns dos manifestos da cultura no contexto da pandemia. Mais para definir prioridades e poder negocialas tamén hai que ter datos, argumentos, e para iso hai que investigar. E a Universidade non o está a facer: non hai un grupo de investigación dedicado ao tema, por exemplo. —Tampouco hai moito persoal especializado nos departamentos de cultura das administracións. Nos concellos hai pouco persoal e nos máis pequenos moi pouco orzamento para cultura. Pero mesmo nos grandes tampouco hai case persoal, polo que se acaban externalizando as decisións en empresas. Non hai xente con formación para facer diagnose, análises, definir proxectos, coordinalos, avalialos… E volvemos ao mesmo de antes: porque non é só programar. O cadro de persoal da Fundación Cidade da Cultura, por exemplo, é irrisorio. —Xa custa abondo o edificio. Algo que comenta tamén vostede é que os gastos de capital superaron durante moito tempo os gastos correntes nas contas culturais. Gastábase, sobre todo, en crear infraestruturas. Os gastos correntes foron aumentando, pero aínda estando lonxe dos de capital. Se se investigase a fondo probabelmente sairía que se estivo gastando en contentores. E o problema é que o mapa de infraestruturas non foi pensado a nivel galego, senón a nivel local e moitas veces segundo réditos electorais. Así hai estruturas duplicadas e triplicadas e máis. E edificios que fechan ao pouco de abrir porque non saben que facer con eles. —Por que está en contra da gratuidade das entradas? É un modo fácil de encher o patio de butacas e conseguir unha foto. Pero deseduca porque contribúe a que non se valore o traballo cultural. Segundo os datos da SGAE, a Galiza cobra a metade dos prezos medios no Estado.