Ledicia Costas: "Parece que as autoras de literatura infantil e xuvenil temos que pedir perdón por vender libros"

Vén de saír o terceiro número da serie sobre os minimortos. Unha nena defunta é tamén a súa personaxe Escarlatina, coa que gañou o Premio Merlín e o Premio Nacional de Literatura Infantil e Xuvenil do Ministerio de Cultura. De pequena visitaba cemiterios… De onde lle vén esa paixón polo mundo de ultratumba? Sempre me gustaron a literatura gótica, as historias de mortos e de pantasmas… Co ben que funcionou Escarlatina pareceume boa idea facer unha serie para un lectorado de menor idade. E estou moi contenta co resultado. Ademais Alfaguara apoiou o proxecto, polo que vamos simultaneando a edición dos libros dos minimortos en galego e en castelán. Dentro de pouco sairán en castelán en México. A min gústanme as historias nas que os nenos e as nenas son, si, libres e salvaxes, onde teñen espazo para facer trasnadas, para xogar, para divertirse e para gozar. En México teñen unha relación coa morte se cadra semellante á nosa… Si, é aceptada como algo natural, como aquí. Hai conexións moi interesantes entre México e Galiza. A ver que tal funciona a serie alí. A serie fala dun grupo de nenos e nenas que son libres e salvaxes. No terceiro número, Escola de salvaxes, unha adulta tenta dominalos… Os seus personaxes son como pensa que deberan ser as crianzas, é dicir, crianzas e non proxectos dos pais? Si penso que hai unha tendencia á sobreprotección por parte dos adultos. A min gústanme as historias nas que os nenos e as nenas son, si, libres e salvaxes, onde teñen espazo para facer trasnadas, para xogar, para divertirse e para gozar. E é o que quero que sexan as miñas historias: lecturas para gozar, para vivir unha aventura, algo lúdico, divertido. Publicou hai pouco tamén o segundo libro sobre a señorita Bubble: Baixo cero, no que Papá Noel é un explotador e un tirano. Como se lle ocorre dicir iso de Papá Noel? (Para ben do Apalpador...). Pois gústame provocar! Pensei que podería ser unha boa opción para falar nun libro infantil sobre explotación laboral e sindicalismo. Tratar desde o humor un tema tan serio a través dunha figura tan querida como Papá Noel, ao que os nenos e as nenas adoran… Con panxoliñas que son berros sindicais, por exemplo. Pasáronme cousas moi boas con este libro: recibíronme en escolas cantando as panxoliñas… Vampira de biblioteca é a historia dunha vampira vegana e punk: unha nena diferente, cun amigo que é un avó diferente, cuns netos aparvados polas pantallas… O libro fala de soidade e de cooperación. Só engadiría ao que dis que hai moitas historias de vampiros no cine e na literatura pero que adoitan ser personaxes masculinos. Eu quixen crear unha vampira que ademais sente devoción polos libros e que se sente soa porque é diferente. De igual xeito que se sente só o avó. Penso que as persoas marxinadas poden facilmente acabar facendo equipo. O avó é un de moitos maiores para os que a familia non mira, que teñen dereito a seren escoitados e que son voces de sabedoría. En Conexión Macarrón os nenos están moito máis dispostos a acoller e integrar o novo veciño extraterrestre que os adultos. O veciño podería ser un inmigrante… Claro. É o mesmo que lle pasa á señorita Bubble, que é estranxeira e por iso rexeitada, por ser diferente. Expósito, de Conexión Macarrón, tamén é marxinado, pero Espe e Rino senten curiosidade e están dispostos a darlle unha oportunidade. Esta historia partiu dunha canción de Magín Blanco, Este planeta é divertido. El propúxome que escribise un conto para esta canción. A señorita Bubble é unha muller científica, inventora, como a Ágata de A balada dos unicornios. Non creo que a conexión sexa casualidade. É que as mulleres científicas están silenciadas, invisibilizadas. A balanza está moi descompensada. Si que quixen reivindicar o papel das mulleres na ciencia a través delas. Ademais, no caso de Ágata, que é unha científica brillante, invértense os roles de xénero. Ágata ten que emprender unha viaxe iniciática para salvar a vida do seu amigo e non ao revés. Cando chego aos institutos falando das mulleres que inventaron a wifi, o bluetooth, o precedente do libro electrónico, o chaleco antibalas, a escaleira de incendios, etc, o alumnado non pode crelo: aplauden… É emocionante. Sempre sentín que as persoas marxinadas, sinaladas como raras, sofren moito, sobre todo na infancia. E penso que é bonito que se sintan identificadas, que saiban que hai xente que pode apoialas. Ten varias series: a dos minimortos, a da señorita Bubble, con Escarlatina o mesmo… Son propostas das editoras? É máis ben que cando escribes unha obra creas un universo de personaxes que despois é difícil abandonar. No caso da señorita Bubble, como me gustaba a personaxe, propuxen eu facer unha colección. Os Minimortos xa naceu como serie. Bubble era unha personaxe que me daba para seguir explorando, como Escarlatina. E así estou, con varias series á vez. Tamén me gustaría dar máis vida ás mulleres planta, por exemplo. Falaba antes de personaxes diferentes, marxinados. É un tema moi común na literatura infantil e xuvenil: o neno ou nena que se sente raro e é apartado polos demais. Por que tanto interese no seu caso? É unha cuestión de empatía. Sempre sentín que as persoas marxinadas, sinaladas como raras, sofren moito, sobre todo na infancia. E penso que é bonito que se sintan identificadas, que saiban que hai xente que pode apoialas. Podería dicir que as persoas diferentes, xunto co feminismo, son as dúas grandes teimas da miña literatura. Tampouco é algo consciente pero sempre tiven esa preocupación polas persoas raras, especiais, singulares. É algo que me sae de forma natural. A violencia está bastante presente nos seus libros: O corazón de Xúpiter, Unha estrela no vento, Recinto gris ou Un animal chamado néboa... A literatura xuvenil nunca agochou, en realidade, os temas incómodos. Mais o estereotipo di o contrario. Desde Roald Dahl e todos os clásicos, os autores e autoras de literatura infantil e xuvenil (LIX) trataron os grandes temas. Eu non estou por unha LIX edulcorada. Fernando Aramburu dixo hai pouco nunha entrevista que se debe aplicar un filtro didáctico-moral á literatura para a infancia. Eu opino o contrario. É imprescindíbel falar dos grandes temas, das cousas importantes, sen filtros. Todo autor e autora implicado coa sociedade debe visibilizar certas problemáticas. A rapazada non é allea á violencia, á morte… Se un libro para adultos entra no circuíto escolar non pasa nada. Pero se está a LIX din que obrigamos os nenos e as nenas a ler libros infumábeis. No caso da Galiza, ademais, cuns índices de lectura en galego moi baixos, a LIX axuda bastante a salvar contas de editoriais, é dicir, véndese. Axudou iso a revisar o clixé da LIX como literatura menor? Penso que non. A inmensa maioría da xente segue a pensar así. E mesmo compañeiros e compañeiras de profesión seguen a mirarnos por enriba do ombro. A LIX ten un espazo moi reducido nos medios de comunicación. Facemos un traballo de formiguiñas invisíbel. A consideración xeral, por parte da profesión, é que facemos uns libriños que calquera podería escribir. Pero cando estes “grandes autores” proban coa LIX moitas veces levan a trompada. Porque enganar os nenos e as nenas non é tan fácil. Dito isto, evidentemente, hai boa e mala literatura infantil e xuvenil, igual que pasa co resto da literatura. O mesmo pasa, quizais, coa dependencia do circuíto escolar. A “dependencia” do circuíto non estritamente comercial non acontece só coa LIX. A min iso faime graza porque parece que temos que pedir perdón por vender libros. Se un libro para adultos entra no circuíto escolar non pasa nada. Pero se está a LIX din que obrigamos os nenos e as nenas a ler libros infumábeis. Comentarios coma ese o que demostran é unha ignorancia absoluta. Xente que non ten nin idea, que hai 30 anos que non le un libro de literatura infantil e xuvenil. Os meus libros non van gustar ao 100% dos nenos e nenas, claro, pero o feito de entrar nun instituto e recibir aplausos faime pensar que algo debo estar a facer ben. As visitas a centros educativos forman, de feito, parte fundamental do traballo dunha autora de literatura infantil e xuvenil. Eu con Unha estrela no vento, publicada no 2000, e O corazón de Xúpiter, do 2012, xa tiña visitas a centros de secundaria. A raíz da publicación de Escarlatina, a cociñeira defunta entrei en contacto co alumnado de primaria, que é un público extraordinario. A partir de aí multiplicáronseme as visitas a centros. Pero se isto sucede é porque publicamos libros de boa calidade. É unha porta que abren os propios libros. Para entrar no circuíto tes que ter boa acollida por parte do lectorado. Falabamos antes de violencia. Algún dos seus libros foi rexeitado en centros educativos por reflectila. Que aconteceu? Con O corazón de Xúpiter e con Unha estrela no vento tiven algún episodio desagradábel nese sentido. Con O corazón de Xúpiter foi sobre todo en Madrid. Foi unha especie de censura por falar abertamente de certa violencia. É vostede unha das moi poucas autoras galegas que conseguen vivir da literatura. Como se fai? Pois o truco é traballar moito! Podes traballar e que non suceda, pero en calquera caso tes que ter un nivel de produción moi elevado e publicar en varias linguas. Dito isto, cal é a fórmula? Non teño nin idea. Pero si o traballo e asumir riscos. Eu son autónoma: un día tomei a decisión de deixar a avogacía pola literatura, sabendo que podía ter que recuar. En calquera caso, que sexa excepcional conseguir vivir da literatura non nos pasa só a nós. Cantos autores en España viven da literatura? Moi poucos. A maioría teñen outro traballo e escriben no tempo libre. Empecei movéndome só polo circuíto galego, daquela non tiña obra traducida ao castelán. A raíz de entrar no sistema literario español, de publicar con normalidade en galego e castelán, gañei estabilidade. E o seu proxecto de vivir da literatura tornouse posíbel despois de gañar o Premio Nacional ou xa o era antes? É dicir, sería posíbel vivir da literatura sen ter traducións e moverse polo circuíto literario estatal? Eu tomei a decisión de apostar pola literatura en 2013. O Nacional concedéronmo en 2015. Empecei movéndome só polo circuíto galego, daquela non tiña obra traducida ao castelán. A raíz de entrar no sistema literario español, de publicar con normalidade en galego e castelán, gañei estabilidade. A día de hoxe podería vivir da literatura sen moverme polo circuíto estatal, mais publicar en castelán -e noutras linguas de fóra- dáme outra estabilidade. Entendo. Que lía vostede de pequena? Moitas persoas da nosa xeración non tiñamos acceso a máis que a colección de El Barco de Vapor… Si, El Barco de Vapor, El libro secreto de los gnomos de Alfaguara, a colección de Plaza &amp; Janés… Non cheguei á literatura galega até o instituto, a través das coleccións de Xerais Fóra de Xogo e Xabaril, de clásicos da literatura infantil. Eu ía á biblioteca e apañaba todo o que había nos andeis. Así lin a Astrid Lindgren, por exemplo. E despois Mafalda, Mortadelo, Zipi e Zape… Que tamén forman parte da miña formación como lectora. Que relación ten, en canto a referentes, con outras autoras de LIX? En Sermos Galiza vimos de entrevistar a Helena Villar ou Concha Blanco. Antes falabamos da invisibilidade das mulleres científicas. Algo diso pode pasar tamén coas mulleres autoras de LIX máis veteranas que foron mestras. Si teño relación e, dentro do posíbel, tento estar ao día do que se publica. Gústame o que escriben Eva Mejuto, María Reimóndez, Antonio Manuel Fraga e moitos outros. E claro que entendo que, se nós estamos aquí, é porque outras nos abriron camiño. Para min foi moi importante descubrir a Fina Casalderrey, por exemplo. Concha Blanco comeza a recibir por fin o recoñecemento que merecía, como foi con María Victoria Moreno, á que se dedicou o Día das Letras. A historia da literatura galega, como a española e moitas outras, escribiuse en masculino, polo que unha muller tiña todas as papeletas para ser esquecida. E contra iso temos que rebelarnos. E vostede foi moitas veces ninguneada por ser muller? Hoxe xa pasa menos. Pois si, constantemente. Aínda despois de que a túa obra acadase certa repercusión saen señores a facerche comentarios como quen que estás aí sen que che corresponda. Entón ti méteste na túa coiraza e segues a traballar. Tes que estar sempre a demostrar a túa capacidade. Ninguén che agasallou nada. É o teu traballo do día a día o que te coloca onde estás. A min, con 41 anos, hai quen segue a tratarme como esa chavalita que escribe. Pero penso que non hai que facer caso. Que a túa obra fala por si mesma. Unha escritora moi nova si que foi, pero hai tempo. Escribiu Unha estrela no vento con 16 anos. Empecei a escribir con 13-14 anos. Fun finalista do Premio Merlín cunha obra que escribín con 14 anos, pero mellor que non o gañase porque non tiña madurez para xestionalo. Ademais era moi tímida… Pasaríao fatal. Mellor que as cousas fosen pouco a pouco. Acábase de editar un libro que Xela Arias escribira sendo unha nena. Imaxine que pasa o mesmo cun libro seu… Pois eu, a verdade, por honestidade e por humildade, penso que non todo o que escribín merece ser publicado. Hai libros que vexo con tenrura, como algo moi persoal, pero non me gustaría que se publicasen. Tentarei deixar iso blindado… E cal é agora a súa relación cos primeiros libros que publicou? Pois de pudor! Non me atrevo a relelos, pero prodúcenme tenrura. Teño libros moi queridos que escribín con 14 ou 16 anos pero hoxe reescribíraos totalmente, aínda que lle teña respecto á Ledicia que fun con 16 anos. Hai algún libro que lle gustaría que tivese maior repercusión? Se cadra Un animal chamado néboa, que é un libro que quero moito, do que estou moi orgullosa. Pero pasou máis desapercibido. É algo que pode pasar e hai que asumilo. Comentaba antes que lle gustaría escribir máis sobre as mulleres planta, da súa novela sobre a visita a Vigo de Jules Verne… Jules Verne era outro dos autores que lía de nena e entusiasmábame. Foi moi importante na miña formación como lectora. Cando souben que estivera en Vigo dúas veces tiven claro que quería ficcionar aquela visita. Por iso creei a estirpe das mulleres planta. E foi un proxecto que me deu moitas alegrías: o premio Lazarillo, o White Ravens, o Premio Fervenzas, o da Gala do Libro Galego… Para adultos -aínda que ben podería ser tamén unha lectura para adolescentes- publicou Infamia, onde fala de violencia sexual -e non foi a primeira vez-. Que repercusión tivo despois? Foi a miña primeira novela editada como literatura para adultos. O primeiro fora Un animal chamado néboa, que é un libro de relatos. Con Infamia non sabía que ía suceder, non tiña moitas expectativas, mais foi emocionante: Xerais acaba de sacar a sétima edición. Tiven ademais a sorte de que Destino se interesase na edición en castelán. Agora estou preparando a miña segunda novela para adultos, Golpes de luz, polo que poderei simultanear a LIX e a literatura para adultos.