Francisco Leiro: ollar os corpos

-A pandemia colleuno traballando no taller de Cambados. Como enfronta este período de confinamento? Non quero pecar de soberbio, pero a miña profesión baséase en estar confinado, no estudo, traballando, así que non me podo queixar. Boto de menos ir a un bar ou a un restaurante comer, pero máis ou menos sigo facendo a vida que fago todos os días. -Ou sexa, que até pode ser un momento produtivo. Os artistas estamos recluídos, polo que é posíbel que haxa bos resultados a medio prazo. A cultura non é algo que requira unha atención constante, no sentido de estar permanentemente visitando exposicións ou museos. A cultura e a arte son un fluído que circula continuamente entre as persoas, e este é un bo momento para reflexionar sobre o que entendemos por cultura. Bastante dispersos andamos todo o ano: a soidade tamén axuda. -Desde o punto de vista económico, como está afectando este feche universal o mundo da arte? Non sei, hai xente que non pode saír a comprar roupa á rúa Serrano, pero está aforrando unha chea de cartos [risas]. Vivimos nun mundo –e esa é unha das cousas que temos que reformular– que se basea no consumo masificado. A década de 1970, cando se teorizaba tanto sobre a sociedade de consumo, era un chiste comparado co que vivimos agora. Estamos nun sistema que non se ordena segundo as necesidades, senón segundo a capacidade de desbaldir. E agora estamos gastando no que necesitamos, estamos descubrindo o esencial. A min paréceme moi simpático que desaparezan dos supermercados o lévedo e a fariña, que a xente estea facendo pan na casa. Quen nos ía dicir isto hai dous meses? E tamén estamos descubrindo o valor humano da tecnoloxía cando quedamos cos amigos polas redes para tomar unha caña ou para contactar coa familia. E quizais atopemos outras cousas porque, por exemplo, estase demostrando que se pode facer televisión desde a casa. Eu a última vez que fun a un estudio de televisión quedei impresionado co aparato que hai montado para retransmitir. E agora faise desde un piso. -E no seu caso, a pandemia está inspirando obra nova? Eu déixome ir e que as cousas vaian xurdindo. O meu traballo sempre seguiu varios camiños e un deles está moi relacionado con temas sociais ou políticos: unha recompilación de obras deste tipo puideron verse no Kiosko Afonso da Coruña, en 2015, na exposición Esculturas sentidas, que mostraba pezas baseadas no Prestige, na catástrofe de Ruanda, na guerra de Siria… Pero todo isto é só unha parte do meu traballo, unha parte da "oferta", digamos. -Dígoo porque na súa obra o corpo é protagonista e neste momento, o sufrimento do corpo é algo que está nun primeiro plano da actualidade. Si, nese sentido, a referencia na miña arte sempre é o corpo humano. Para min constitúe o vocabulario básico, con el podes contar o que queiras. O cerebro está moi relacionado co corpo e o drama do corpo é o que aparece na arte. A arte contemporánea non se basea na representación realista do corpo senón na súa sublimación para narrar o que nos interesa. Se para contar algo concreto preciso que unha figura teña tres ou catro pernas en vez de dúas, pois póñollas… -O que se ve sempre na súa obra é a fraxilidade do corpo, a insignificancia á que se enfronta o ser humano. Como ve agora esa vulnerabilidade da que somos todos máis conscientes? As cousas repítense. Hai un tempo xa fixen unha peza que se titula Ébola, que ten algunha relación con esta situación que estamos vivindo. Un personaxe que leva unha máscara que está entre o cirúrxico e o peteiro dun paxaro, en lembranza daqueles médicos do século XV que se enfrontaban á peste e que efectivamente tiñan esa forma angulosa onde metían unha herbas aromáticas para protexerse das exhalacións. Esa máscara pode enfrontarse desde moitos puntos de vista: pode ser humorística ou pode mostrar o drama. A máscara oculta e protexe, si, pero sempre están os ollos detrás. Detrás dunha muller musulmá co rostro tapado sempre hai unha mirada, uns ollos. Por moito que unha persoa se tape ten que ver, ten que deixar ese balcón que son os ollos, e a través deses buracos podes trasladar o que hai dentro. Fíxate, con todas as grandes polémicas que houbo sobre o uso do veo e agora imos ter que andar todos tapados. A inspiración non é moito máis que iso: observar e entrar nun estado de dúbidas que che faga reformular o teu luga na vida -En 2014 vostede presentaba unha serie de obras baseadas nos personaxes da Divina Comedia de Dante. Figuras cargadas con grandes pedras, dobradas polo peso, que estaban entre o sufrimento e a esperanza. Unha idea de purgatorio que agora parece moi actual. Aqueles eran personaxes inspirados polo Purgatorio de Dante. Agora mesmo eu non sabería dicir se estamos purgando nós ou estamos sendo purgados. A natureza fai as súas purgas cada certo tempo e nós, que pensamos que tiñamos todo controlado, vemos como se nos derruba o mundo por un bichoco. Non sei, dalgunha maneira, pode que unha purga tamén sexa un mecanismo de selección natural, ou de reequilibrio. -Ese enfrontamento coa natureza non é nada novo na súa obra. A presenza protagonista da madeira sempre remite ao mundo natural e, nalgún momento, o drama ábrese paso. É curioso, porque eu lembro unha anécdota… O meu avó Paco sempre presumía de que superara a gripe de 1918 porque se fechou na bodega a facer o viño. No outono aquel empezou a morrer xente e coincidía que estaban vendimando. El, co pretexto de que tiña que encargarse de prensar o viño, de encubalo… dicía que estivera varios meses encerrado alí, na casa dunhas tías que lle pasaban a comida por debaixo da porta. Segundo a súa versión, librara da gripe polos vapores do viño, polo alcohol. En realidade, salvouse porque se illou, porque estivo alí metido durante o tempo que fose. Supoño que exaxeraba, non creo que estivese alí moito máis dun mes, pero o certo é que varios irmáns del morreron naquela pandemia e el librou por ese illamento que agora é protagonista. -Vostede móvese entre dous mundos case antagónicos, entre Cambados e Nova York, onde a pandemia agora está sendo particularmente cruel. Porén, a grande urbe por antonomasia, fai agromar a parte máis social da arte a parte de observador da humanidade que ten todo artista. Nova York é un escaparate incomparábel, unha especie de central de baterías que inxecta enerxía, tanto positiva coma negativa. Nese sentido, tamén che fai reflexionar sobre isto que estamos falando: déixache claro que non es nada, que es un bichiño máis dentro dun grande organismo. E creo que iso é bo, é unha cura de humildade. Tamén é certo que é unha cidade moi competitiva, alí nada dura moito máis de quince días e iso obrígate a seguir investigando, a convencerte de que nunca está todo feito e que sempre se pode ir máis alá. No fondo, é unha cidade que inspira, porque a inspiración non é moito máis que iso: observar e entrar nun estado de dúbidas que che faga reformular o teu lugar na vida. Só con meterte no metro e percorrer Manhattan de arriba a abaixo xa levas toda unha lección de como é a humanidade, un mapamundi en miniatura. E a min gústame o comportamento humano. Hai moitos clixés equivocados: aínda sendo, en moitas ocasións, deprimente, Nova York é unha cidade amábel e solidaria. Ninguén está disposto a perder o tempo, pero non é tan inhumana como pode parecer a primeira vista. -A cidade convértese nun observatorio a partir do cal se van perfilando proxectos que, logo, traballará en Cambados, daquela. O que máis fago alí é debuxar e maquetas para proxectos novos. Moitas veces veño cunha carpeta de debuxos que me serve para traballar o resto do ano sobre o que deseñei. -O debuxo convértese no testemuño desa observación, na faísca que logo prende na madeira ou na pedra. Os escultores baseámonos no debuxo: o debuxo é o berce da escultura, especialmente para un escultor orgánico coma min. Tanto para a idea inicial como para desenvolver o proceso: durante a elaboración da obra segues debuxando, segues buscando novos ángulos que a completen. Benvenuto Cellini dicía que a escultura ten 250 ángulos diferentes. Na actualidade, coa omnipresenza da fotografía, parece que a escultura só ten un punto de vista. Dá a impresión de que as revistas de arte e os medios, en xeral, sempre fotografan unha obra desde o mesmo ángulo, que resulta privilexiado. Pero non, a obra escultórica pode verse desde moitos lugares e cada perspectiva é diferente, descobre novos significados. -O debuxo é entón a primeira pegada da idea. O principal na arte é a idea, o concepto. Durante o século XX déuselle moitas voltas a este asunto e acabou converténdose nun problema semántico, pero a idea é o principal. Logo vén o problema da execución desa idea, pero no fondo ambas as cuestións van da man. Leonardo da Vinci tivo a ocorrencia de pintar unha muller cunha mirada e un sorriso especiais e cos pinceis rematou "idealizando a idea". A execución da obra procede desa idea inicial e forma un continuum con ela. -Falabamos antes das esculturas que retrataban a catástrofe do Prestige, aqueles voluntarios que recollían chapapote, e que tamén levaban máscaras. Chegamos con iso á idea dos novos significados que adquire a obra de arte dependendo do contexto do espectador: de súpeto, aquelas figuras cobran outro sentido. Falta espontaneidade á hora de enfrontarse á obra de arte? Habería que ensinarlle á xente a mirar, non fechar os significados que poida ter unha obra. Non se lle pode dicir ao público: "isto é tal cousa", porque restrinxes a interpretación. En moitas ocasións a xente pregunta e quere que lle explique o significado dunha obra concreta e eu procuro calar. Pero en ocasións, caio na trampa e trato de explicar a peza, e en canto comezo xa estou arrepentido, xa me dou de conta de que estou empobrecéndoa. A persoa que se enfronta á obra ten que ter máis liberdade para ver o que ten diante. -Un bo exemplo podería ser o célebre "sereo" de Vigo, que comezou cunha polémica un pouco absurda sobre a súa estética e acabou sendo un emblema da cidade. Estamos pouco habituados a abrir os ollos, a permitir que haxa unha mirada máis aberta ante a arte? É certo que hai persoas cunha mirada máis profunda e outras cunha mirada máis superficial, pero pódese ensinar á xente a ver unha obra de arte, a ver máis alá do epidérmico, o que hai detrás das pinceladas ou dos volumes dunha obra. A boa arte ten esa especie de duende que esperta moitas emocións, e que non se ven a primeira vista. O ollo hai que educalo. -O humor, ás veces, pode ser unha ferramenta para conectar con esa mirada da persoa espectadora. As súas obras, en moitos casos, tiran dese humor para relaxar un pouco a relación con quen está mirando. Hai que pensar que eu son un escultor figurativo pero, digamos, "serodio". Todas as formulacións da escultura figurativa liquidáronse entre finais do século XIX e principios do século XX. Dos construtivistas rusos para aquí, a escultura figurativa quedou nun lugar case residual. Eu sigo empeñado en sacarlle partido á figuración, pero, dalgún modo, teño que situarme nunha especie de ambigüidade, coma se no fondo non o tomase moi en serio. E claro que vai en serio, pero é case unha exaltación do absurdo, unha posición un tanto falsa. Isto conecta un pouco con esa idea da que falabamos da fraxilidade humana. A representación do corpo na arte ten unha orixe relixiosa, é sempre a representación do home como algo que vai máis alá da súa materialidade. En Europa, até o Renacemento, o único que se representaba eran santos e, de feito, na Galiza, a nivel popular, ás imaxes seguen chamándolles "santos". E eu ás veces teño as miñas dúbidas sobre a natureza do meu traballo, sobre que fago eu representando estas figuras, estes bonecos…Que significa isto? E o humor, ou ese toque irónico, é un pouco a escultura burlándose de si mesma. -Falando de santos, hai pouco puidemos ver, na exposición Galicia, un relato no mundo [comisariada por Manuel Gago], a Santa de Francisco Asorey, un dos artistas que vostede sempre cita entre as súas fontes de inspiración. E resulta curiosa esa asociación entre o sagrado e o traballo manual, como unha muller traballadora acaba sendo "canonizada" polo pobo. Asorey sempre estivo moi preocupado pola representación da muller. Hai que lembrar a Nai de door, do Museo Diocesano de Bilbao, que ten máis elementos en común cunha pachamama que co habitualmente asociamos a unha representación da Virxe María. Son figuras que se relacionan coa muller-terra, que nace do chan para xerar a vida. Esta obra que dis, a Santa, é marabillosa: unha muller nova pero co corpo xa moi traballado, co ventre dunha muller que xa pariu, que ten as mans grandes e marcadas polos labores do campo, chantada no chan aguantando o peso que leva ao lombo… É unha deusa, non unha "santiña". Con estas mulleres, Asorey lograba ir máis alá do que representaban as obras. -Como encaixa isto nun mundo da arte cada vez máis dependente do mercado? A imaxe que se dá habitualmente ten pouco que ver con estes valores que a arte pretende transmitir, parece vivir nesa contradición permanente. O mercado da arte sempre foi así. Eu lembro de novo ver nos telexornais ese tipo de noticias extravagantes: "Un pintor australiano pinta coa barba, colgado dos pés, sobre un lenzo; a obra vendeuse por non sei cantos miles de dólares". Esa imaxe que se transmite pode ter que ver con que os artistas das vangardas, moitas veces, facían ese tipo de cousas para transgredir, para chamar a atención. E claro, o gran público queda con esas anécdotas e non co que había detrás, que era algo máis interesante. Pero a arte é moi extensa e ten moitos estadios: hai unha arte de luxo e unha arte máis accesíbel. O que si asusta hoxe en día é o fenómeno das subastas, as cifras que se pagan por boutades que non teñen nada detrás e que marcan un pouco a imaxe pública do mundo artístico. A arte sempre estivo ligada ao luxo, ás clases podentes, desde as cifras millonarias que pagaban os señores medievais polas reliquias dun santo. Case como agora: se tiñas uns notarios que fosen capaces de acreditar que aquel óso era dun santo ou dunha santa, podías pedir cifras escandalosas por el. Ese fetichismo segue existindo arredor do mundo da arte: cando pasas duns determinados prezos o que estás comprando non é unha obra de arte, é un fetiche, unha reliquia. Arte e relixión son o mesmo, saen da mesma zona do cerebro.