Bieito Romero: Ollar simbólico

—Se algo transmite este libro é a súa paixón por esta simboloxía. A onde se remonta este interese? As orixes desta paixón remóntanse a tempos ben afastados, e procede de amigos persoais maiores ca min, moi interesados no tema da arqueoloxía; ou das lecturas que me foron abrindo as portas deste camiño, como por exemplo As cruces de pedra na Galiza, de Castelao, que me serviu ao mesmo tempo de guía e de libro de cabeceira. Co tempo vin que apenas había publicacións sobre esta simboloxía na nosa terra, ninguén recollera nin clasificara case nada, nin sequera referencias bibliográficas minimamente serias había. Por iso, arredor do ano 1982, tal vez 1983, cando contaba con 18 anos, comecei a compilar estas formas. Nun primeiro momento pensei que serían menos, pero axiña me decatei de que eran moitísimas. Tamén o feito de ver como se facían as cousas en lugares como Euskadi, Irlanda ou Asturias me animou a dar un paso adiante e crear un arquivo fotográfico que na actualidade está composto por máis de 20.000 fotografías, das que neste volume se inclúen 500, que poden non parecer moitas en comparación, mais penso que foi unha escolla bastante boa. —Cita vostede As cruces de pedra na Galiza, de Castelao, obra que tamén aparece referenciada en varias ocasións ao longo de Simboloxía máxica en Galicia. Considérase o seu volume herdeiro, en certo modo, dese icónico traballo? Penso que todos os que amamos o país somos herdeiros en certa medida dos estudos de Castelao. El fixo un traballo que é único, mais non tivo unha continuidade en forma de estudos similares a posteriori, así que en certo modo si que me considero herdeiro. Ou sería mellor dicir "continuador" desa recompilación, pero máis nada, porque eu nin son nin me considero estudoso destas simboloxías, isto que fago aquí non é un estudo minucioso, tan só son un gran coñecedor e un importante recompilador, porque levo nas miñas costas máis de 15.000 quilómetros percorrendo o país na súa procura. —Ten algunha outra influencia, ademais de Castelao? Sempre poño como referencia As cruces de pedra na Galiza, mais tamén o Laboratorio de Formas da Galiza que fundaron Isaac Díaz Pardo e Luís Seoane, que representou o primeiro paso no proceso de recompilación das nosas formas, que despois empregaron na cerámica de Sargadelos. —Non son poucos os nomes que figuran nos agradecementos do libro. Sen cales non sería posíbel sacar adiante o proxecto? Se ben este é un traballo moi persoal, polo que moitas veces acumulei incomprensións, o certo é que tamén foi moi apoiado pola xente que dalgún xeito comprende todo o que significa recuperar o patrimonio histórico, e máis nun caso coma este, que está agochado, esquecido, como denota o feito de que non exista ningunha publicación que o recompile. Gustaríame destacar tres persoas que colaboraron directamente no libro e que foron André Pena Graña, que é arqueólogo e un grande estudoso do celtismo, unha auténtica eminencia; Rafa Quintiá, o presidente da Sociedade Antropolóxica Galega, un dos grandes estudosos da nosa cultura; e Santiago Bernárdez, que ademais de deseñador gráfico tamén é un gran experto. Hai moita xente detrás sen a que non podería ter feito o que fixen, e coa que é moi importante contar, porque significa que hai persoas ás que lles interesa e que senten curiosidade por estas cousas. Temos que conseguir que todo o mundo coñeza este patrimonio, que entenda o que significa e que o valore. —Trísceles, tetrásceles, pentásceles, hexásceles e radiais, rosetas, espirais, pentalfas e hexagramas, entrenzados e nós... Quedoulle algún símbolo por incluír no volume? Este é un traballo complexo de recompilación, e entre as ausencias haberá quen bote de menos os petróglifos, por exemplo, pero é que son outra cousa. Ademais, sobre os petróglifos hai xa moitos traballos feitos, mais sobre formas solares, xeométricas, con relación co sol e coa lúa, practicamente non hai nada. —Vexo unha intención reivindicativa? Alguén tiña que facer isto para chamar a atención de que temos este patrimonio e que, por desgraza, está esmorecendo, como se pode contemplar nas fotografías que inclúe o libro, que mostra algunhas pezas nun estado bastante degradado. Este proxecto pode ser un bo punto de partida para tomar conciencia do que significa todo isto, que é unha forma única de identidade, a pesar de que existan pezas que non son exclusivamente galegas, como os trísceles, e aínda así si que hai trísceles con características e formas propias nosas. Por tanto, é fundamental que recuperemos estas formas, porque non deixan de ser un patrimonio moi importante da nosa identidade, do que somos. —É certo que nalgunhas fotografías pode apreciarse certo nivel de degradación. Está en perigo a nivel de conservación este patrimonio? O perigo é evidente, especialmente polo abandono ou por non darlle o tratamento axeitado, mais eu non son quen ten que facer as valoracións, é Patrimonio quen ten que determinalo. Simplemente limítome a poñer aí as fotografías e que cada persoa decida como ve a cousa. Tamén hai algunhas reconstrucións bastante lamentábeis coa intención orixinal de amañar algunha destas pezas, pero non se fai adecuadamente e terminan aínda máis degradadas do que estaban. Persoalmente espero que o libro sexa unha boa chamada de atención, tendo en conta ademais que inclúe pezas que xa non é que estean en perigo, é que xa desapareceron por esa degradación, roubos etc. Así é como coidamos o patrimonio neste país, por desgraza. Tamén hai outros factores que xogan na súa contra, como o clima, que o deteriora moito as figuras, incluso aínda que están feitas nunha pedra tan magnífica como é o granito. Hai que loitar por poñer en valor este patrimonio, que representa unha forma única de identidade galega e está esmorecendo —Está desvalorizado socialmente este patrimonio? Efectivamente. Hai que loitar por pólo en valor, debe ser estudado e reivindicado, porque é a única maneira de que sobreviva ao paso do tempo. E é necesario, sobre todo, que a xente o recoñeza como propio, pois hai quen pensa que é arte irlandés ou doutros sitios, e non! É noso! Dáme moita mágoa ver como un oleiro ou un artesán da madeira adorna unha peza con formas foráneas en lugar de coas nosas. Por que non as usa? Pois porque non as coñece. Gustaríame que todo este traballo sirva para saber o que temos aquí e o que significa. —Valoración e conservación van sempre da man? Deberían. Conservación porque ten que ser unha chamada de atención de como están as cousas. E valoración porque temos que recoñecer estas figuras como propias, pois están en todos os lados: en Pontevedra, na Coruña, Terra de Montes, Ourense, Lugo... O único que temos que facer nós como galegos é recoñecelas, porque o que non se coñece non se pode valorar. —Non lle preocupa que un maior coñecemento deste patrimonio, e máis en vésperas do Ano Xacobeo, leve implícita unha popularización a nivel mainstream, como diría a rapazada, que contribúa a que se perda ese encanto místico que o rodea? Non, para nada. De feito, oxalá fose así. Ademais, eu recoñezo que o libro ten o recorrido que ten, que é limitado. Estas cousas van estar sempre agochadas. O que hai que facer é conseguir que a xente que sente a terra e o país como propio valore este patrimonio, o que non provocará que perda o seu sentido nin que pase a ser visitado polas masas, porque non son máis que pezas pequeniñas, formas de representar deidades que había antigamente e que sempre estiveron aquí. —Indicaba con anterioridade que este non é un patrimonio exclusivamente galego. Onde máis pode atoparse? Depende dos símbolos dos que esteamos a falar, pero en moitos sitios. Por exemplo, os trísceles aparecen en diferentes lugares da Península Ibérica, concentrados na área tradicionalmente recoñecida como céltica, mais tamén na Bretaña, e noutros lugares como a cultura maia, a xaponesa ou a hindú. Tamén abundan os tetrásceles, que os podemos atopar en petróglifos, igrexas e encalados en centos de hórreos por todos os Ancares de até 200 anos de antigüidade; así como no País Vasco, onde lle chaman lauburu de catro cabezas; na India; en templos budistas, onde son considerados símbolos de protección; ou na Alemaña nazi, na que Hitler deturpou o seu significado. Que pasa? Que a xente non sabe o que significan esas cousas. Teño constancia de xente que está a incluír estes símbolos en hórreos modernos construídos a día de hoxe e ti pregúntaslles que son ou que representan e non che saben dicir, responden "iso é algo moi antigo, que vén de moi atrás" e xa está. Porén, hai anos si que sabían o que eran e o que representaban. —E que representan? Basicamente eran elementos de protección que simbolizaban o sol, a lúa ou as estrelas, que non deixaban de ser os deuses que adoraban no seu momento en todo o planeta. Son, nin máis nin menos, que representacións de protección que se situaban en lugares sagrados, como os hórreos, porque alí era onde se gardaba o alimento; os pozos, que era de onde viña a auga; nas cabeceiras das camas, porque era onde se durmía; nas fiestras; nas portas das casas etc. — "Galiza está inzada de trazos xeométricos que son marcas de algo que quixeron transmitir os nosos antepasados". Que era ou eran esas cousas que querían transmitir os nosos antepasados con esas formas? Para afondar na pregunta habería que meterse nunha semioloxía, unha semiótica e unha serie de aspectos sobre os que eu non podo, porque non son un estudoso. Que nos querían transmitir? Non o sei, mais en calquera caso o que está claro é que nos deixaron un legado importantísimo, que está aí e que, dalgunha maneira, chegou até a actualidade. Isto é unha certeza que está recollida no libro. Logo, si que se dicía que eran a representación das deidades adaptadas polo cristianismo, moi habilmente. De feito, a cruz non deixa de ser un símbolo solar. —Entón, por que pensa que a día de hoxe, no mundo moderno, moitas desas figuras seguen rodeadas por esa aura de misticismo? É que son símbolos sagrados, místicos, é algo normal (ri). Despois, hai que ter en conta que existen correntes esotéricas que levan todo isto cara a uns terreos que ao mellor non son os correctos, mais en calquera caso o misticismo existe porque representan algo místico, están rodeados dun poder que non se pode entender. —Chama a atención o moito pentagrama ou pentáculo que está catalogado nesta Simboloxía máxica en Galicia. Resulta obvio que non se facían porque aquí houbese unha especial adoración ao maligno, así que, a que obedece a abundancia destas figuras? O pentáculo como representación do culto e a adoración ao maligno é froito dunha corrente recente dentro do esoterismo, que asociou o pentáculo o demo, o maligno, a algo malo, mais esta é unha simboloxía que vén de moito máis atrás e que está representada en moitísimos lugares, e sempre como elemento de protección. Teño catalogados moitos pentáculos, por dar un exemplo, en hórreos da Mariña, coa estrela de cinco puntas tanto para arriba como para abaixo, e non representan en absoluto o diaño. Si ten diferentes significados, pero non quero meterme nese aspecto, porque non son un especialista, tan só deixar claro que non representan o demo, polo menos nas súas orixes, igual que a cruz gamada non representaba o terceiro Reich, todo veu dunha significación posterior. —Algún outro exemplo de figura que vise a súa significación deturpada ou fagocitada? O hexagrama, que é moito máis que o símbolo universal dos xudeus. Eu teño visto barcos na Mariña decorados con hexagramas, e non tiñan nada que ver cos xudeus, senón máis ben cos celtas e as culturas prerromanas. O problema é que existe moita desinformación arredor destas figuras, e o poder de atracción de todas estas correntes levan a que a xente sempre as asocie coa súa significación máis moderna. —Un deses símbolos, o tradicional trisquel, denomínase de varias formas diferentes ao longo do texto, como tríscele ou triskell. Como se lle debe chamar? En galego normativo é triskell desde hai pouco tempo, porque no meu anterior libro, Xeometrías Máxicas de Galicia, eu recollíao como trisquel, e era correcto. Ao parecer hoxe a forma axeitada é triskell porque é unha palabra composta que vén do idioma bretón e que significa tres ás, que son as que o definen, igual que o tetráscele ten catro brazos que, ademais, teñen que estar rotando. Pero a min gustaríame destacar un símbolo máis recorrente, o máis coñecido e o máis famoso: a roseta hexapétala, que debería ser o símbolo galego e europeo por excelencia. Trátase dunha roseta de seis follas, pero pode observarse en moitísimas variantes: de cinco, de nove... aínda que a máis coñecida é a de nove, a que todos fixemos na escola algunha vez co compás. A roseta hexapétala é un símbolo prerromano e precristián que a Igrexa adoptou como propio e que en moitos lugares sacros aparece asociado á propia cruz. —Por que cre que foi o tríscele, e non esa roseta hexapétala que vostede destaca, o que tornou no símbolo da Galiza, até o punto de que o equipo de fútbol do Celta lévao na súa camisola e multitude de xente teno gravado na pel en forma de tatuaxe? Porque, pese a que historicamente non é nin moitísimo menos o máis popular, si que é o máis recoñecido e o máis asociado á cultura celta, ao que contribuíu a súa popularización a través dos medios de comunicación e o mundiño da cultura galega. É certo que é un símbolo moi chamativo, e como na Galiza temos esa herdanza celta, pois vai aparecendo en moitas representacións, aínda que non en tantas como na Bretaña, por exemplo, onde está en todas partes. Resulta moi lóxico que un equipo que se chama Celta teña esta representación, non? (ri). Pero que sexa o máis coñecido non debe levarnos a pensar que o tríscele é o símbolo máis estendido. Por exemplo, o tetráscele de catro brazos é moito máis abundante por todo o país. O que tiñamos que facer como galegos é sentirnos identificados, orgullosos e darlles uso a todos estes símbolos.