Beli Martínez: "Se en Cannes anuncian "un cineasta galego" é que xa se recoñece unha cultura con identidade propia

Que significa este premio para vostede? Todos os premios son agradecidos. Pero este, a verdade, é o primeiro premio que me dan a nivel persoal e iso non o esperaba. Habitualmente estas cousas funcionan a un nivel moi personalista, e no cine todo adoita xirar arredor da figura da persoa que dirixe; que se lle dea visibilidade á produtora dá unha particular alegría polo que significa de recoñecer esa "retagarda" da industria audiovisual que, en xeral, é bastante ignorada para o gran público. Como se decide traballar na produción do cine independente, tendo en conta a precariedade na que se move neste país? Ben, eu combino a produción coa docencia, e iso permíteme escoller os proxectos e traballar nunha liña máis "dura", máis independente. É a forma de poder apostar en proxectos nos que o rendemento económico non sexa o factor determinante. Eu cheguei un pouco por casualidade. Ao rematar a carreira tiven a oportunidade de poder traballar en produción e decateime de que me gustaba, de que xestionar os equipos, o orzamento e os recursos humanos e técnicos implica unha toma de decisións e un acompañamento ao director que afecta ao factor creativo. E logo eu sempre digo que un elemento básico foi a existencia dun ensino público que me permitiu estudar, facer unha carreira, sacar un doutorado... Eu son filla de mariñeiro e grazas a ese sistema puiden acceder a unha titulación como a de Comunicación Audiovisual, cando a xente que estuda cinema, en moitas ocasións, procede de academias privadas. Creo que é importante destacar isto. A súa tese foi a primeira que tiña como obxecto o Novo Cinema Galego. Como chega a cristalizar ese movemento na Galiza? Eu cheguei á idea de estudar o cinema contemporáneo feito na Galiza en gran parte grazas ao contexto no que me movía. Foi [o director] Xurxo Chirro, con quen traballara en Vikingland, quen me animou. Eu viña de traballar tamén na rodaxe de Arraianos [de Eloy Enciso] e el suxeriume que fixese como decorrera aquela rodaxe, que na altura era moi singular. Naquel momento había un enorme movemento de cine documental en Catalunya no que eu estaba moi interesada e Eloy Enciso foi quen me dixo que alí xa había investigadores que daban conta daquel movemento, que o que facía falta era estudar o que estabamos facendo aquí. Para que agrome un movemento como este precísase talento, desde logo, pero tamén que coincidan unha serie de factores: unha política audiovisual, unha televisión que apoie... Na Galiza existiron certos momentos en que se deron eses factores, como na videocreación da década de 1980 e ese momento a mediados da década de 2000 en que si houbo vontade de crear unha política seria de apoio ao audiovisual. Se o contexto muda para mellor e as axudas se manteñen no mesmo estamos coutando o crecemento do cinema galego. E nestes momento é acaído o modelo de apoio á creación cinematográfica? A Administración acompaña o éxito do cine galego? As políticas culturais van cambiando. Agora hai máis axudas, por exemplo, para apoiar a presenza en festivais internacionais, aos que antes iamos cunha man diante e outra atrás. Máis o forte das axudas, o orzamento para as axudas á produción, apenas aumentou a respecto daquela época. Se temos un aumento exponencial de creadores, de presenza en festivais... o lóxico sería que esas axudas se incrementasen. Se o contexto muda para mellor e as axudas se manteñen no mesmo estamos coutando o crecemento do cinema galego. O mesmo ocorre coas axudas ao talento, unhas axudas que sempre reclamamos como algo imprescindíbel, porque nós, aínda que precarizados, mantémonos en activo, pero hai que ir pensando no relevo, nas novas xeracións que terán que ter o protagonismo no porvir. E esas axudas mantéñense en cinco curtametraxes ao ano, algo practicamente irrelevante. Con iso non fas canteira. Estas axudas hai que velas como un investimento de futuro. Fálase moito da importancia da creación das axudas ao talento para o nacemento do Novo Cinema Galego. Mais iso non testemuña tamén o fracaso de todos os intentos anteriores de tratar de competir con industrias máis asentadas e cos modelos narrativos que viñan importados de fóra? Si, claro, o que non podemos é querer competir cos americanos facendo Coca-Cola. Existe un modo de representación institucional cuxo maior referente é o cine de Hollywood, cunhas formas narrativas estabelecidas, cuns medios de produción enormes e cuns profesionais moi curtidos nesa forma de traballar. Aquí, durante moito tempo, quíxose imitar esa forma de facer cine pero sen os medios necesarios e, claro, o resultado foi o que foi. Logo vimos nós, decatándonos de que tiñamos que buscar a nosa propia mirada, e sen buscar grandes producións que acaben sendo invisíbeis a nivel internacional. Moitas veces, o que buscan os festivais son precisamente miradas locais e identidades singulares que teñan unha maneira propia de ver o mundo. E é dese cine do que se está a falar fóra das nosas fronteiras. Aquí faise cinema para consumo interno pero o que exportamos son esas películas que deixan ver esa mirada e esa identidade particulares. Do mesmo xeito que se fala do cine romanés ou do cine tailandés, fálase do cinema galego. Son cinematografías que son quen de conectar con público de calquera parte do mundo, de traspasar o local ao universal. Dito isto, tampouco debemos caer na trampa de mitificar o de traballar con poucos medios. A min, aínda a día de hoxe, cústame moito levantar unha película. Parece que entramos na TVG e nos estenden a alfombra vermella, mais eu o que percibo e unha obriga, mesmo molesta, de apoiar este cinema. De feito, recoñeceuse antes a valía do movemento fóra que na propia Galiza. Iso xa é un clásico, parece que temos que aprender a vivir con iso [risas]. Ter que saír fóra para que che recoñezan aquí non é nada novo. Tamén é certo que falta educación dos públicos nese sentido de crer en nós mesmos. Eu sempre conto que, cando estudaba Comunicación Audiovisual, unha profesora sempre nos dicía que o máis lonxe que podiamos chegar estudando isto na Galiza era a traballar nunha empresa de Madrid. E en certa medida, unha das cousas máis emocionantes de todo isto é poder demostrar que desde aquí podes crear e podes chegar a calquera parte. O único necesario é ter algo que dicir e saber contalo de forma interesante. É importante superar xa ese complexo de inferioridade. Tería que intervir unha política audiovisual artellada e completa, que non pense só na produción de filmes, senón que teña en conta tamén onde se van poder ver, que teña en conta a distribución e a exhibición. O que arde demostrou que ese cine que, en principio, estaba dirixido a minorías tamén podía conquistar públicos maioritarios se se lle daba a oportunidade de medirse con outros tipos de cine nas salas comerciais. Ninguén fai unha película con vocación minoritaria. Podes empregar unha linguaxe máis ou menos convencional, pero ninguén fai filmes para que non se vexan. O que pasa é que o propio sistema nos aboca a esa posición minoritaria, porque a desconfianza da que falabamos vén tamén de parte das institucións, das televisións e das propias salas de cine. Nese sentido, o contexto é desolador. E aquí si que tería que intervir unha política audiovisual artellada e completa, que non pense só na produción de filmes, senón que teña en conta tamén onde se van poder ver, que teña en conta a distribución e a exhibición. Hai que pensar en ter unha rede de salas onde se poidan ver as películas, e non só nas cidades, senón tamén noutras zonas. As vilas e as aldeas, en moitas ocasións, teñen as salas de cine a ducias de quilómetros. Pois aproveitemos os centros culturais para exhibilas. Ás veces tamén hai que explicarlle as cousas ao público e, nese sentido, o programa Clac, da TVG é unha boa iniciativa. Tes que poñer as cousas en contexto para que a xente as entenda. Eu sempre poño o mesmo exemplo: se lle pos a un rapaz de vinte anos Sempre Xonxa [de Chano Piñeiro] é probábel que non entenda nada. Mais se o pos en contexto e lle das algunhas pistas, xa vai comprender moito máis a importancia desa película. Á veces é algo tan sinxelo como dar unha pequena explicación para que a xente saiba que é o que está vendo. Cónstame que Óliver Laxe fixo un grande esforzo tratando de convencer os directivos de TVE para que 'O que arde' se emitise na versión orixinal, mais non foi posíbel. E esas cousas non se saben. A cuestión identitaria do cinema, ou en xeral do audiovisual, é sempre espiñenta pola relación que se estabelece case de maneira automática co emprego da lingua. Cal é a situación neste momento? Eu creo que hai unha evolución positiva que se pode ver facilmente no número de películas filmadas en galego nos últimos anos. Se falamos das persoas creadoras, esa cuestión xa nin se discute. A nivel de produción xa hai que botar outras contas, porque a situación é diferente. Antes falabamos de O que arde como un estandarte por ser a primeira película en galego premiada en Cannes. En Cannes proxectouse en galego e o premio déronllo despois de vela en galego. Mais Televisión Española obrigounos a dobrala para programala. Cónstame que Óliver Laxe fixo un grande esforzo tratando de convencer os directivos de TVE para que se emitise na versión orixinal, mais non foi posíbel. E esas cousas non se saben. Xa hai unha media vitoria en que a TVG se decatase da importancia de apoiar este cine –xunto cos outros tipos de cinema que se fan na Galiza, porque temos un ecosistema rico e variado–, mais agora quédanos gañar esa batalla, a de que no Estado se convenzan de que é un síntoma de riqueza que existan cinematografías que se expresan noutras linguas. O contrario é traballar contra as películas, que a fin de contas son reflexo dun territorio, dunha cultura. Polo menos neste tipo de cinema do que estamos a falar, creo que a lingua avanza sen problemas. Noutro tipo de producións nos que se arrisca máis diñeiro, están empregando outras fórmulas e dependendo do caso, creo que poderían arriscar máis. Nalgunhas longametraxes recentes, por exemplo, creo que deberan ter arriscado máis, porque nun cinema no que a verosimilitude é un dos valores que máis se aprecian, escoitar algúns personaxes falando en castelán inevitabelmente crea distancia co público. Fóra do Estado non existen eses problemas, claro. Claro, ao contrario, ven como algo interesante a existencia dunha cultura propia. Para nós é mesmo un motivo de orgullo. Ao principio, cando empezabamos a asistir a festivais internacionais, estabamos a metade do tempo explicando o que era Galiza, onde estaba, que tiña unha lingua... Agora vennos e xa din: "aí veñen os galegos". E coidado, que iso ten a súa importancia: cando anunciaron a selección de Laxe en Cannes falaron dun "cineasta galego". E cando en Cannes o anuncian así é que xa hai un recoñecemento de que existe unha cultura propia, con identidade xenuína, dentro do Estado español. Ese é un cambio de magnitude. No ano 2016 xunto con Xisela Franco, vostede iniciou o proxecto Cinema e Muller que ten como obxectivo visibilizar as mulleres realizadoras galegas. Parece que no cinema galego existe unha porcentaxe maior de mulleres directoras que noutras cinematografías do Estado. Isto está cambiando moito e houbo cambios nas axudas institucionais que favorecen a creación feminina. Temos un estudo de 2016 que, efectivamente, demostraba que a presenza feminina era algo superior á media estatal. Que pasa? Que habería que ver o tipo de películas das que se estaba falando: a maioría delas eran curtas e, das longametraxes que había daquela, moitas eran autoproducidas. Mais os cambios van moi rápidos e é probábel que eses datos xa estean algo desfasados e, desde logo, é seguro que dentro de dez anos, a porcentaxe vai ser moi superior, grazas a esas políticas de apoio, das que sempre se ven resultados a catro ou cinco anos vista. Tamén desde o ano 2012 desenvolve o Proxecto Socheo, un arquivo audiovisual da Guarda que obtivo o Premio de Alfabetización Audiovisual do Ministerio de Educación. A orixe deste proxecto está na primeira proxección que fixemos de Vikingland na Guarda. Había moita expectativa porque a xente ía ver un documental sobre a vila e, claro, o que atoparon foron as imaxes dun mariñeiro metido nun barco. E moitos apareceron con máis imaxes dese tipo, así que decidimos montar ese arquivo visual que o que fai, basicamente, é recuperar todo tipo de material audiovisual filmado na Guarda ou na contorna, dixitalizalo, ordenalo e clasificalo. Ofrecémoslle á xente esa dixitalización a cambio de quedar con copias das partes máis sociais, desbotando as filmacións máis íntimas, o que nos permite ter moita documentación sobre diferentes aspectos da vida da vila, en ocasións, dun gran valor sociolóxico e antropolóxico. Teñen un grande interese, por exemplo, o que chamamos bitácoras, esas filmacións que facían os mariñeiros nos barcos: son imaxes do traballo realizadas polos propios traballadores, dun labor do que non hai moita documentación dispoñíbel. Tamén recuperamos as primeiras imaxes filmadas na Guarda, que foron as de Joaquin García Portela, Costiña, sobre quen organizamos unha exposición xa que, en definitiva, foi o primeiro cineasta guardés, cunha intención narrativa e de reflectir a vida da vila na década de 1920. E cales son os plans de futuro de Filmika Galaika, a súa produtora? Pois tivemos a estrea de Sycorax [de Lois Patiño e Matías Piñeiro] en Cannes e agora irá a Toronto e, moi probabelmente, a Nova York, un percorrido bastante impresionante para tratarse dunha curta. Tamén estrearemos Eles transportan a morte, que é a primeira longametraxe de Helena Girón e Samuel M. Delgado, que se verá en Venecia e que estará tamén en Donosti. É unha coprodución con Canarias, que é un territorio cun cinema moi parecido ao noso: un lugar moi afastado dos centros tradicionais de produción audiovisual mais que logrou crear un movemento cinematográfico moi ligado á súa identidade. Nos próximos meses comezaremos con outras rodaxes, entre elas a dunha película que se filmará en Ferrol, A parra, de Alberto Gracia, e que significará un cambio que me apetecía moito: facer un filme máis urbano. E xa para 2022, filmaremos en Indonesia Krakatoa, de Carlos Casas, un cineasta catalán, afincado en París.