Mulleres na pesca. O que non avanza, retrocede

O pasado 18 de maio conmemorouse o Día Internacional da Muller no Sector Marítimo. Era a segunda vez que se celebraba esta data, que ten por obxectivo visibilizar o aporte que realizan as mulleres nas actividades relacionadas co mar e os obstáculos que deben enfrontar. Aproveitando a circunstancia e os 30 anos transcorridos dende o inicio da revolución protagonizada polas mulleres no marisqueo a pé, propoñemos unha rápida revisión do estado da cuestión. Nos anos 80, o marisqueo caracterizábase polo libre acceso, era realizado por unhas 12.000 mulleres das comunidades costeiras, das que a inmensa maioría non estaban dadas de alta na seguridade social, compatibilizaban ese traballo co resto dos labores domésticos, a comercialización era moi deficiente (do que sacaban partido os intermediarios), o ingreso moi baixo e a ausencia de recoñecemento era tal que nin sequera se lles daba cabida nas confrarías de pescadores. A chegada da democracia primeiro e a transferencia das competencias en materia de pesca e marisqueo ás comunidades autónomas permite sentar as bases dos procesos de transformación, modernización e profesionalización desta actividade en particular e da pesca en xeral. No ano 93, a Consellería de Pesca lanza o Plan Galicia para a profesionalización e incorporación das mulleres, recollendo o reto que Pencha Santasmarinas, entón xefa de sección de extensión pesqueira, lles lanzaba: uníronse, formáronse, organizáronse, transformáronse de extractoras a cultivadoras; gañaron por dereito propio e dignificaron un espazo de traballo. Un proceso que necesitou remover estruturas no plano social, sectorial, doméstico, enfrontar conflitos... unha revolución que marca o devir desta actividade e que, dalgún xeito, foi tratada en todo momento como un proceso, como un paso, non tanto como un fin. En 1995, só había dúas mulleres de 63 patróns maiores; en 2014, 14 e en 2023 só tres Empoderamento desigual A profesionalización, a mellora da comercialización e a xestión provocaron un aumento dos ingresos das mariscadoras, incrementando o atractivo para os homes. Do máis do 90% de mulleres que realizaban esta actividade, nos 90 pasouse ao 75% en 2022. É certo que foi resultado da mellora económica e, nese sentido, a consecuencia dunha evolución positiva, pero se observamos o contexto entenderemos as limitacións. Por exemplo, gañaron tamén o dereito a participar nas confrarías e a súa incorporación aos seus órganos de goberno resulta ilustrativa da evolución seguida. No ano 1995 só había dúas mulleres de 63 patróns maiores; en 2014 foron 14 as mulleres, e baixou a 3 en 2022, un longo percorrido que as leva de volta ao punto de partida. O cambio, o empoderamento, estivo intimamente vinculado ao espazo laboral, pero non impregnou outros ámbitos, non supuxo, en definitiva, un proceso máis profundo de problematización dende a perspectiva de xénero. No ámbito doméstico as cousas non se transformaron de igual maneira, de modo que, resultando complicado conciliar os coidados coa xestión das confrarías, sobre todo nun momento en que esta está cada vez máis regulada, o máis prescindible era a participación política. É ilustrativa a comparación con outros sectores. No ámbito da pesca industrial, o emprego feminino tense incrementado até algo máis do 5% pero este traballo é só en terra. O mar segue sendo un espazo vedado ás mulleres. Máis aínda, tanto nas empresas pesqueiras como nas conserveiras a porcentaxe de mulleres propietarias e, sobre todo, a porcentaxe de primeiros postos directivos é menor que a dos homes, o que sinala un proceso de socialización na empresa familiar segregado por xénero. Na miticultura nos anos 90 había un 26% de emprego feminino e naquela altura interpretouse tamén como o inicio dun cambio progresivo cara á equiparación. O dato hoxe en día é o mesmo, co groso deste emprego concentrado no traballo non asalariado. É certo que hai notables excepcións e tamén ámbitos de elevada presencia feminina: a propia Consellería de Mar, os postos directivos intermedios das conserveiras, o persoal técnico das confrarías, pero son sectores que responden á lóxica dos servizos da administración e liberais, non tanto á cultura do sector do mar. A profunda transformación deste sector, os ámbitos de empoderamento existentes son chanzos relevantes e ben necesarios pero unha ollada crítica sobre outras estruturas e marcos parece imprescindible nunha sociedade moderna e democrática.