Santa Trega: Moito máis que un castro

Aquel ano de 1914, no que Europa se sumiu na guerra máis cruenta coñecida até a data, as obras de construción dunha estrada de acceso ao monte de Santa Trega motivaron o desenvolvemento das primeiras campañas de escavación dirixidas por Ignacio Calvo, que pertencía ao Museo Arqueolóxico Nacional. As intervencións continuaron até o ano 1923, deixando ao descuberto as zonas próximas á estrada, que son as primeiras que o visitante contempla cando accede ao monte. Anos máis tarde, en 1928, o catedrático valisoletano Cayetano de Mergelina centrará a súa atención nunha terraza situada na parte oriental do monte, onde se documentaron numerosas estruturas completándose a escavación de moitas delas. As intervencións de Mergelina prolongaranse até o ano 1933, caendo desde entón o xacemento nunha fase de abandono soamente interrompida por breves intervencións de Manuel Fernández Rodríguez, que actuará no contorno da caseta forestal entre os anos 1965 e 1972. En 1979, Alfredo García Alén realizará traballos de limpeza e consolidación no xacemento, que continuarán entre os anos 1983-1988 baixo a dirección de Antonio de la Peña Santos, encargado ademais de exhumar novas estruturas arqueolóxicas no sector norte do xacemento. Novas escavacións Habería que esperar até o ano 2015 para que de novo se realizaran escavacións arqueolóxicas no monte. Nesta ocasión a responsabilidade dos traballos caería sobre Rafael Rodríguez Martínez, arqueólogo da Deputación de Pontevedra, quen dirixiría unha escavación que se prolongou durante 8 meses. Esta actuación contou con numerosos medios e empregáronse novas tecnoloxías polo que se obtiveron moitos resultados. Entre os materiais máis salientábeis exhumados durante a campaña promovida pola Deputación destaca a recuperación de 43.833 pezas, que incluían restos cerámicos indíxenas e de importación A actuación concentrouse no “barrio Mergelina” —tamén coñecido como sector central—, completando a escavación de todas as estruturas documentadas polo catedrático valisoletano nunha área de preto de 2.000 m2. A campaña permitiu examinar minuciosamente un espazo no que se perciben profundas transformacións urbanísticas que poden datarse no cambio de era, e un momento de ocupación anterior da área escrutada no século IV a. C. Entre os materiais máis salientábeis exhumados durante a campaña promovida pola Deputación destaca a recuperación de 43.833 pezas, que incluían restos cerámicos indíxenas e de importación, e até nove tipoloxías de ánfora diferentes. Ademais, acháronse moedas de tres emperadores da dinastía xulio-claudia (Augusto, Claudio e Tiberio) e fragmentos de 14 fibelas. O achado que máis transcendeu nos medios de comunicación foi a aparición dunha cabeza antropomorfa de granito preto dun tramo de muralla situado na parte norte do “barrio Mergelina”. Este tipo de obxectos veñen interpretándose en chave apotropaica ou relixiosa, sendo o seu carácter simbólico indiscutíbel. “Trega 2020+5” A intervención máis recente no xacemento realizouse no ano 2020 e foi dirixida por Brais Currás, investigador do Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC). Esta última actuación concentrouse na denominada porta sur e na pesquisa dun “concheiro” que fora localizado xa nas primeiras campañas realizadas no sector meridional do xacemento. O estudo dos restos óseos e dos moluscos permitiu achegarse á dieta dos habitantes do poboado. Esta actuación foi o punto de partida dun proxecto moito máis ambicioso denominado “Trega 2020+5”, que pretende realizar intervencións puntuais en diferentes zonas do xacemento durante un prazo de 5 anos. Os datos extraídos a partir das diferentes campañas realizadas permiten falar dun asentamento que se estende por unha superficie aproximada de 20 hectáreas, ocupando a parte alta do monte, e desenvolvéndose nun espazo de ca. 300 m (eixo leste-oeste) e de ca. 700 m (eixo norte-sur). O xacemento supera as dimensións doutros castros coñecidos no noroeste, polo que algúns autores prefiren referirse a Santa Trega empregando o termo de “citania” ou “oppidum”. No “barrio Calvo” e no “barrio Mergelina” escaváronse algúns tramos de muralla, aínda que esta non posúe un carácter eminentemente defensivo, non superando o seu espesor os 1,60 m e a súa altura 1,20 m. En canto ás estruturas documentadas nos espazos escavados, destaca a presenza de plantas circulares ou oblongas, aínda que tamén están presentes estruturas de planta rectangular e maiores dimensións. Algunhas estruturas presentan revestimentos de cal branca, vermella ou azul nas paredes interiores. Abundan as zonas empedradas —nas que se reempregaron materiais de construcións anteriores— e os elementos arquitectónicos decorativos nos linteis e xambas dos accesos as cabanas, en xeral, ben definidos. Un modelo que se repite con certa frecuencia no Trega é a estrutura circular con lareira no seu interior e que conta, cara ao exterior, cun vestíbulo con forno. Algunhas estruturas de menores dimensións e cos pavimentos elevados interprétanse como zonas de almacenamento de gran e tamén existen recintos para o gando. Cos momentos de maior apoxeo do xacemento relaciónanse as prazas empedradas e os rueiros que estruturan a circulación polo interior das zonas escavadas, ben documentados no “barrio Mergelina”. Un dos elementos máis sorprendentes do poboado é o que poderíamos denominar a “economía da auga”; nas zonas escavadas percíbese unha estratexia intensiva de aproveitamento da auga da choiva mediante a realización de alxibes e canais escavados no substrato rochoso. Para evitar o alagamento das estruturas os construtores do poboado aproveitaron a propia pendente existente mais elaboraron tamén canais de evacuación da auga. Un dos elementos máis sorprendentes do poboado é o que poderíamos denominar a “economía da auga”; unha estratexia intensiva de aproveitamento da auga da choiva En relación aos materiais documentados durante as diferentes intervencións arqueolóxicas, abundan os restos cerámicos, principalmente indíxenas. Tamén están moi presentes os materiais romanos, ánforas principalmente, mais tamén vaixela típica do período (terra sigillata) e restos de lucernas. Entre os elementos metálicos destacan as fibelas, aneis, colgantes, restos de puñais e espadas de ferro. Documentáronse así mesmo doas de colar e restos de vidro incluíndo pezas excepcionais como os denominados cuncos millefiori. Interesante é tamén o achado a finais do século XIX dunha estatuíña de bronce de Hércules barbado durante os traballos de cantaría realizados no pico do Facho. A presenza deste obxecto podería evidenciar a existencia dun santuario no Trega, hipótese que se reforza coa presenza da ermida dedicada á santa, erixida quizais para cristianizar un espazo de culto anterior no monte. Todas as actuacións arqueolóxicas realizadas e os materiais documentados favoreceron, sen lugar a dúbidas, que este xacemento arqueolóxico sexa o máis visitado da Galiza. Esta condición vese beneficiada por unha serie de factores positivos como a súa localización nun espazo de interese paisaxístico (desde o pico de San Francisco contémplase o estuario e a desembocadura do río Miño no Atlántico e tamén Portugal, mentres que desde o pico do Facho se observa a vila da Guarda, a serra da Groba e o val do Rosal). Tampouco podemos esquecer a amplitude da superficie escavada, a presenza dunha área expositiva e os camiños de sendeirismo de acceso ao monte. O conxunto complétase coa presenza doutros elementos patrimoniais, como a ermida do século XVI, o Vía Crucis e o Castro da Forca. Todo o que a terra agocha co paso do tempo sairá á luz... Un dos aspectos máis destacábeis deste xacemento é o feito de que nel traballaron, espallados no tempo, diferentes arqueólogos que empregaron metodoloxías diversas para as campañas de escavación. Esta característica propiciou o achegamento á súa investigación por parte de diferentes profesionais, o cal é un factor que enriqueceu o coñecemento sobre Santa Trega. Por outra parte, as escavacións xeraron algunhas contribucións científicas que esperemos que se vexan ampliadas no futuro para dar a coñecer os numerosos datos e informacións que unha escavación pode proporcionar coa súa debida análise e interpretación. Cos datos que hoxe en día se coñecen, e tendo en conta que soamente se escavou unha proporción reducida do total do xacemento, podemos afirmar que no monte de Santa Trega xurdiu na idade do ferro un castro situado en altura, nunha zona estratéxica e con gran visibilidade. O mar desenvolveu na vida do poboado un rol fundamental, como evidencian os depósitos de cunchas localizados durante as diversas campañas de escavacións. Este asentamento tiña unhas características moi similares ás doutros xacementos da mesma cronoloxía, con vivendas circulares de diferentes dimensións, zonas de almacenamento, espazos para o gando... A presenza de materiais foráneos evidencia os contactos comerciais con outras civilizacións do momento, destacando a presenza de materiais vinculados coa cultura romana, principalmente cerámicas e ánforas. Influencia da civilización romana Preto do cambio de era, empezan a apreciarse nas zonas escavadas cambios estruturais de certa importancia. A presenza de amplos espazos pavimentados en pedra, de estruturas de diferente planta e o emprego de novas técnicas construtivas apuntan á presenza de influencias foráneas que afectaron á vida cotiá do poboado modificando a súa concepción urbanística. Nas zonas escavadas reformáronse numerosas estruturas para abrir pasos e articular a comunicación interna. Estas transformacións deben vincularse coa influencia cada vez máis forte da civilización romana, cuxas primeiras incursións no noroeste se remontan ás campañas de Décimo Xunio Bruto “Callaicus” no ano 137 a. C. As mutacións urbanísticas podémolas percibir mediante os restos arqueolóxicos, mais tamén se produciron cambios na sociedade ou na relixión, que poden no Tegra intuírse polo descubrimento dunha estatuíña dedicada a Hércules, unha das divindades máis veneradas na antigüidade. Os datos actuais apuntan o abandono do Trega ao longo do século I d. C., feito que podería relacionarse coa política do emperador Augusto descrita polo historiador Floro (II, 33, 59): temendo a confianza que lles inspiraban os seus montes, refuxio seguro para eles, obrigounos a habitar e vivir no emprazamento do seu campamento, debido a que estaba no chairo: alí celebraríase a asemblea da xente e deberían conservar este lugar como capital A arqueoloxía revélase como unha disciplina dunha importancia fundamental para o coñecemento de Santa Trega. Do desenvolvemento de novas intervencións neste xacemento cunha metodoloxía axeitada dependerá a reconstrución progresiva da súa historia.