O porco de pé

Ao principio de O porco de pé, o narrador anuncia que vai contar o que vai de tempos a tempos. O tema principal vén sendo, logo, o cambio da sociedade tras a Gran Guerra (1914-1918), cun relevo de clases dominantes que poñía fin ao poder residual da vella fidalguía galega. Entre os múltiples subtemas, interesa destacar dous derivados do principal: o estrago político do caciquismo e a alienación do individuo na sociedade de masas. Tocante ao segundo, a degradación na escala de almas –que, na estela de Platón, o ocultismo órfico defendía por volta da Fin de Século- termina por causar fenómenos teratolóxicos (monstruosos) como o que a novela presenta. Con 200 páxinas na edición orixinal, a obra ten orixe probablemente en dous textos diferentes. Por unha banda, un relato inconcluso sobre o super-porco. Pola outra, unha nova entrega protagonizada polo personaxe de Do caso que lle aconteceu ao Dr. Alveiros (1919), e dun un relato inédito posterior coas súas aventuras en Brasil. Fundidos ambos proxectos en O porco de pé, a obra estrutúrase en secuencias que, desde un momento posterior aos feitos, van dando conta da carreira de don Celidonio. Esta é interrompida dúas veces por graves obstáculos: unha estraña enfermidade que fai delirar o personaxe ata que o doutor Alveiros o cura; e o golpe de estado de 1923, feito histórico que na ficción marca unha viraxe argumental. Porén, fronte ao esperado, a Ditadura pon o ramo a ese ascenso coa glorificación de don Celidonio. Hai un primeiro relanzo da tensión narrativa no que cobra protagonismo o parladoiro do café Novelty. Alí concéntranse unha serie de personaxes curiosos que aparecen en máis secuencias sen intervir de forma decisiva na trama. Estas pálidas pantasmas doutro tempo comentan e animan os sucesos da cidade. O porco de pé integra narrativamente as vangardas que Risco explorara en composicións líricas e divulgara en traballos sobre a nova literatura. Detrás deles, como de todo o que se conta, hai unha voz narradora que parece xurdida dese parladoiro do Novelty, pero que vai gañando omnisciencia ata situarse fóra da historia. Un dos maiores acertos da novela é a creación deste orixinal narrador, no que asoma un autor implicado que, con humor retranqueiro, xulga, dubida, aventura hipóteses e mantén un diálogo co lector facéndoo o seu cómplice na narración. Ao seu compás, os personaxes actúan como fantoches. Establécese deste xeito, con respecto aos sucesos, a distancia propia do esperpento de Valle Inclán, de quen se toma tamén en ocasións a técnica descritiva de personaxes. Préstase atención nos diálogos ás distintas falas. Tamén se fai un uso moi ben calibrado do estilo indirecto libre para transmitir, por exemplo, o que pensa, sente ou soña don Celidonio. É fonte de comicidade esta escrita de trazos grosos, con predominio do descritivo e o discursivo, fronte á pura narración, breve e esquemática. O autor xoga a mesturar idiomas e niveis de lingua de dúas formas contrarias: con economía de medios, os precisos para apuntar certeiro ao albo do riso; ou coa acumulación de elementos, como no caso das enumeracións que semellan non ter fin. No plano da historia, o humor nace dos contrastes levados ao límite, da hiperbolización e do recurso á escatoloxía de veta popular. Xorde tamén do feito de tratarse dunha novela en clave, efecto cómico diluído polo paso do tempo: o mundo ficticio baséase no Ourense real - a novela termina co incendio da Biblioteca Municipal que tivo lugar meses antes na cidade-. De feito, para evitar situacións apuradas, Risco deseña personaxes tipo e non individuais, aínda que parece ser que houbo un alcalde no que se estaba a inspirar. O autor, en suma, practica un humorismo galego que ten o riso como reacción, a xeito de escudo, ante a traxedia de vivir. Como instrumento de denuncia a través da sátira, O porco de pé é expresión perfecta da caricatura literaria, inscrita na arte grotesca tal como a practicaba Castelao: recreación vangardista, non allea ao expresionismo, dunha estética de orixe medieval. O porco de pé integra narrativamente as vangardas que Risco explorara en composicións líricas e divulgara en traballos sobre a nova literatura. Caracterízanse, non pola destrución da tradición senón polo seu aproveitamento desafiante –por subalterna e ignorada polas élites culturais- para refacer as novas correntes de Europa e América e crear unha arte nacional galega. Por iso combina o popular -aparece o demo tradicional falando como un paisano argalleiro-, co culto -o cubismo na descrición da testa de Alveiros; o futurismo e o surrealismo na cidade-mundo do delirio do porco-. Xoga, por exemplo, coa linguaxe ao xeito de James Joyce, imprimindo ritmo musical á prosa, facendo insólitas creacións léxicas ou revirando a sintaxe. Rompe a convención textual da novela integrando versos, unha especie de fórmula matemática e ata unha serie de tarxetas de convite á homenaxe de Oria a Celidonio. E, nun alarde culturalista que non empacha polo aire popular co que se envolve, parodia as últimas correntes da novela europea e americana: psicolóxica, unanimista, cubista, futurista, ultraísta, etc. Versión humorística, con función satírica, da novela-ensaio que nese momento se desenvolvía en Europa, en O porco de pé a estrutura ármase sobre tres eixos discursivos ou teorías: “O solve e o coagula”, de orixe alquímica e aplicada á atracción ou repulsión dunha persoa con respecto ao diñeiro. “A dobre natureza humano/animal”, desequilibrada por certos factores históricos, como unha mutación entre darwiniana e fisiognómica. E “A subversión social”, referida á resistible ascensión do filisteo, o burgués materialista e sen espírito. Advertiremos finalmente que, como outras obras narrativas de Risco, a novela é literaturización de ensaios políticos nos que estaba a debullar. Neste caso, relaciónase estreitamente co libro que se publicaría en 1930 na editorial madrileña de Álvaro de las Casas, El problema político de Galicia, para divulgar a historia e o futuro posible do nacionalismo galego. A novela publicouse cando o prestixio de Vicente Risco estaba consolidado, como poucos meses despois se recoñecería co seu ingreso na Real Academia Galega. Que se saiba, houbo dúas recensións críticas o mesmo ano da súa edición: de Antón Vilar Ponte en Nós e de Felipe Fernández Armesto en La Libertad. En 1972 foi editada en Galaxia con actualización ortográfica, á que nunha nova edición en 1982 engadiu cambios no léxico a na sintaxe. En 1994 volve editarse, esta vez con máis fidelidade ao orixinal. O caso é que, a medida que cambia a normativa oficial do idioma galego, fanse adaptacións ata o punto de que chega a haber grandes diferenzas entre o texto de orixe e de chegada (pode consultarse unha edición facsimilar de 2008 da Fundación V. Risco). En 2016 a autora destas liñas leva a cabo unha edición crítica e anotada na mesma colección “Biblioteca Vicente Risco” da editorial Galaxia, restaurando o orixinal, corrixindo grallas e deturpacións e aclarando lecturas difíciles. A mellor tradución ata o presente é a catalá, levada a cabo por Eduard Castillo Velasco en 2013 (Xunta/Fundación Risco). Foi traducida ao castelán en 2001 (ed. Trama) por Miguel Hernández Sola. Hai fragmentos traducidos ao inglés por David Clark en 2010 (en A. De Toro, Breogan’s Lighthouse). Hoxe segue a ser unha novela canónica e texto estudado en escolas e universidades. Está presente en todas as historias da literatura galega desde os anos 50 ata a actualidade. Nos últimos anos achegáronse a ela, entre outros, os investigadores Miguel Moreiras, Antón Risco, Olivia Rodríguez, X. M. Millán Otero, César Moram Fraga, Dolores Vilavedra, Joaquim Ventura, Anxo Tarrío, Manuel Outeiriño, Alva Martínez Teixeiro e Manuel Forcadela, aos que seguiron e seguirán outras xeracións de estudosos abrindo novas canles de interpretación. Trátase, non en van, dunha obra que non só ofrece innovacións en canto ao tema, o xénero e a presenza da cidade como personaxe colectivo, senón que é a primeira en por en práctica as novas técnicas narrativas do s. XX. Por estas razóns hoxe, que aínda non deixou de admirarse e explotar a maneira vangardista de narrar de hai un século, segue a estar vixente. Pero sobre todo, polo súa denuncia de males non erradicados: caciquismo, filisteísmo político e menosprezo da cultura. Escolma de textos Xa non podía ser Barcelona. Xa non era Barcelona: era a Gran Cidade, a gran Cidade que dá volta ao mundo e ocupa o mundo enteiro, e enche o mundo, enche o mundo de tal forma, que xa non hai terra para sementar catro pataquiñas. A terra toda está cuberta de asfalto e de carrís de ferro. A chuvia de asfalto que asolagou Sodoma e Gomorra coallou na Gran Cidade moderna, que enchía o mundo enteiro. Don Celidonio podía correr sen descanso a terra enteira, sen saír daquela rúa marabillosa, podía correr cheo de ledicia pola Gran Cidade… Mailos outros viñan atrás dil; onde il chegaba, chegaban tamén os amaldizoados sindicalistas, que non sei de que tocos infames surtían, quizais de debaixo da terra, coma os Morloks de Wells desexosos de abriren en canal as rosadas barrigas dos plácidos burgueses inofensivos, que foran os construtores da Gran Cidade, na que iles cobizaban vivir… (páx. 81) O ORFEO do século XX era un home, despois de todo, de corpo nin moi outo nin moi baixo, senón mediano e moi no seu ser, reentrante en si mesmo coma a circunferencia, e perfectamente axeitado ao que tiña que facer no mundo. Era magro e ergueito, dereito coma un fuso enfesto, chantado no piso coma unha columna, hermético polo tanto niste respecto, terminal, coma que en realidade era un marco no lindeiro de dúas idades da historia. A testa, de deseño cubista, cortada a bisel en todos os sensos, poliédrica e maciza, tiña tres sortes de cabelos: brancos, loiros e vermellos, dispostos en gradación serial, con moita entrada, coma dous portelos, un de cada lado dunha frente máis larga por enriba que por embaixo, e botados para atrás. (páx. 85) Por fin falou o doutor Alveiros e dixo moi poucas verbas: —Labregos: temos un fin próximo, un fin remoto e un fin último. O noso fin próximo é redimir o distrito de Solveira, usurpado contra a vosa vontade por un Deputado cuneiro e polos seus amigotes. O noso fin remoto é a emancipación dos labregos todos de Galicia para que cheguen a pesar como deben na política da nosa Terra. O noso fin último é que a clase labrega chegue a ser a que goberne a Galicia autónoma, ceibe e redimida. Se estades conformes con istes tres fins, votádeme a min; se non estades conformes, a votar ao outro. Teño dito. Esquecéuselle dicir que o fin máis próximo iba ser o de perder as elecciós. (páx.143) E na apracible tranquilidade daquiles días de orde e compostura en que a sombra cesárea deitaba sobre o país unha serena paz de Roma Imperial, don Celidonio medraba e engraxaba, arredondaba no bandullo a comba da felicidade, rezumaba lurdio, ganaba quilos de peso, e o seu ánimo inchaba coma unha vexiga de porco na aura de prestixio e de importancia que lle lubrificaba a vaidade cos máis finos e refinados aceites da obsequiosidade e do acatamento da xente. Mimado da situación, don Celidonio, con sorriso bondadoso, estendía a man por riba da cidade cun imperioso xesto patricio de omnímodo poder. (páx. 160) Como aquela grea ofrecía unha barreira ao paso da procesión cívica, do Consistorio surtiu unha orde, e entón os municipais sacaron os sabres, e co sabre na man dereita e a porra na esquerda —co que se fixeron partícipes dos catro paus da baralla: ouros nos botós, copas que levaban no corpo dende pola mañá, espadas e bastos— imprimiron aos brazos un movemento helicoidal co que foron barrenando a grea, e abrindo unha canle por onde a procesión puidera escorregar a súa magnificencia. E pasou primeiro a banda do Rexemento, en uniforme de gala, repinicando un pasodobre de marcha, marchoso e marcial, dises que fan mover as pernas sen que un queira, como a frauta máxica do conto. Pasaron atrás os Exploradores en columna de honor, aplanando a praza con heroico pisar. Atrás, as Sociedades Agrarias coas súas bandeiras e comités. Atrás, as Sociedades Obreiras coas súas e cos seus. Atrás, as Sociedades políticas por esta orde: Círculo Xaimista, Xuventude Maurista, Círculo Conservador, Círculo Liberal, Círculo Republicano, Centro Federal, Xuventude Socialista, Agrupamento Sindicalista, Grupo Comunista “Viva Rusia”, Ateneo Anarquista “Nin Dios nin Amo”, todos coas súas bandeiras. (páxs. 174-175). O ceo alumeouse coas xemas cintilantes da pirotecnia. Fogos de remosquete, de asubío, de chuvia de ouro, de chuvia de prata, de chuvia de estrelas, de suspiro, de tres estralos, de silencio, de escondite, de luces, de dobre subida, de xirándula, de morteiro… Un cubo estoupoestrépetostrondante pechou aquela parte, e a música principiou a tocar furiosamente. Despois cantaron os Coros galegos. O doutor Alveiros, co libro diante e os ollos perdidos no espazo, lonxe do mundo de Maya, matinaba na inanidade de todas as cousas… De súpeto sentiu unha man peluda que lle acariñaba o pescozo. Deu volta un pouco asustado: era o Demo. O Demo sentouse no sofá, e dende alí espreitaba ao doutor cos ollos fosforescentes. —Con esa maneira de ser, non vas para ningures, Alveiros. Ti non te queres corrixir, e así che andan as cousas… O Alveiros estendeu a man para cortarlle a palabra. —Non, non te poñas comigo dise xeito, que non tes por que. O que non tes ti é paciencia; se tiveras paciencia, xa mo dirías. Escoita unha miga. Vasme dicir que verme che picou para non ires á homenaxe a don Celidonio…( páx. 207-208) Fonte: Vicente Risco, O porco de pé. Edición crítica de Olivia Rodríguez González, Vigo: Galaxia, 2016.