Fernández Naval, a balea é o universo

A balea como obsesión remite inmediatamente a Melville e Moby Dick. Mais Francisco X. Fernández Naval, "Chisco", rivaliza en obstinación con Ahab recompilando todas as pistas que o poden levar até esas baleas que poden ser "encarnación do ben e do mal; alegorías da vida e da morte; bandeiras do ecoloxismo e da conservación das especies; da sexualidade e do desexo; dominio da natureza disfrazado de heroísmo; cobiza e poder; emblema contra o exterminio; invitación á aventura; expresión ecofeminista; lingua e canto; o mito máis escuro ou a máis luminosa das metáforas". Todas esas caras da figura mítica das baleas -e algunhas máis- están presentes en Ser cetáceo, un monumental volume que resume toda unha vida de persecución da balea, a descrición da contraditoria relación que mantiveron estes xigantes cos seres humanos e, concretamente, coa Galiza. Segundo conta o autor, “cando nacín era tan gordiño que as enfermeiras dixeron á miña nai que non era un neno, era un cachalote”. Adoptou encantado o alcume e, co tempo, desenvolveu a paixón que o levou a escribir este libro. "Non creo que me marcase", explica en conversa con Nós Diario, "pero si que me fixo mirar para ese mundo dunha maneira particular". En 2004, na Patagonia, o autor viu por primeira vez unha balea. "Unha balea franca. Puiden mesmo tocala e acariñala desde a cabeza até a cola. E aí xurdiu a idea de escribir este libro. Foi unha experiencia fascinante". O libro de Fernández Naval vai debullando diferentes capas sobre a relación que mantemos cos cetáceos, o que o leva a viaxar por todos os océanos e por todas as culturas, como se fose el mesmo ese cetáceo que nada dun lugar a outro do mundo: Ser cetáceo é, en realidade, un libro inclasificábel que podería ser descrito como a historia do mundo vista desde os ollos da balea. "Todos coñecemos a célebre frase que di que Galiza non é a fin do mundo senón o centro do mar", afirma. "E creo que aquí sempre tivemos unha relación moi especial coas baleas, e non me refiro só aos períodos de caza". Balea azul, o derradeiro canto do xigante Unha relación milenaria O libro explica como as baleas xa aparecen representadas en dolmens, "e en toda Europa está bastante admitido que poidan ser animais psicopompos, seres totémicos que aparecen en cámaras funerarias de Bretaña, da Galiza e de Portugal. Resulta mesmo simpático que nunha representación de hai 20.000 anos, alguén gravase unha balea e, ao seu carón, unha cabra, para dar unha idea da dimensión dese animal enorme". Fernández Naval non se limita a ofrecer información científica e literaria sobre os cetáceos, senón que emprega a súa pescuda como punto de partida para explorar o mito e a significación cultural das baleas. "Sempre tiveron un valor simbólico moi notábel: no románico, no gótico e mesmo nos nosos días, nos que o regreso da balea azul ás costas galegas ou as noticias sobre as interaccións coas candorcas seguen concitando un grande interese". O autor explica como o Leviatán, que en principio era unha figura positiva, pasa a ser o símbolo do mal "probabelmente porque se trataba dun monstro que aparecía e desaparecía e debía infundir un pánico tremendo. A primeira vez que un ser humano viu unha balea tivo que ser impresionante". "A noite branca" de Fernández Naval, mellor obra do ano nos premios Irmandade do Libro Ciencia e literatura Tamén a razón se ocupou destes seres xigantescos. Aínda que se coñeza pouco, os ilustrados galegos escribiron moito sobre cetáceos, lembra: "Desde Martiño Sarmento, até Cornide ou Víctor López Seoane; e logo existe unha liña científica no século XX moi interesante. E tamén se escribiu moito sobre a caza de baleas. Pero eu quería ir máis alá e ver que tipo de relación podemos ter con estes animais como colectividade". Como literato, Fernández Naval rastrexa na literatura galega contemporánea unha poética da balea que, di, se inicia co libro Baleas e baleas, de Luísa Castro, "e que vai sumando xente e perspectivas que transforman as baleas en representacións da ecoloxía, da economía, da rebelión contra o patriarcado... até converterse en imaxe dunha lingua en perigo de extinción. Que un país escolla esa vía literaria na que, durante corenta anos, a presenza da balea vai medrando no imaxinario literario dá unha idea da importancia que ten no noso universo simbólico". E, paradoxalmente, ese ser monstruoso que representou durante séculos o mal simboliza hoxe, para todas aquelas persoas cun mínimo de sensibilidade ecolóxica, a fraxilidade e a esperanza. "Neste momento son o símbolo da posibilidade da encrucillada na que estamos: ou a salvación do planeta ou a extinción. Marcan a pauta da saúde do planeta, o tic tac que nos conduce ao desenlace. De representación do mal a imaxe da esperanza hai un camiño se queres contraditorio, pero eu creo que tamén moi fermoso", apostila. “A autoestrada do sur” na nosa lingua no duplo aniversario de Cortázar