Castros de Neixón: Nos alicerces da arqueoloxía científica

Deixando á marxe os precursores, Neixón forma parte desa primeira vaga de castros que comezan a investigarse polos pioneiros da arqueoloxía galega nos que se rompe coa arqueoloxía precedente centrada na descrición e catalogación de antigüidades cunha forte ligazón ao anticuarismo, para emerxer as primeiras escavacións. A principios do século XX, a raíz dunha serie de achados sorprendentes realizados por amadores e eruditos, como o pintor boirense Roberto González del Blanco ou o médico cesureño Manuel Otero Acevedo, serán os desencadeantes para que, tras o xurdimento do Seminario de Estudos Galegos en 1923, recalen en Neixón en 1925 dous dos seus integrantes, concretamente Fermín Bouza Brey e Florentino López-Alonso Cuevillas. Ao ano seguinte publicarán os resultados das súas pescudas no Boletín da Real Academia Galega. Recentemente, algúns autores consideran que esta escavación foi modélica para o seu tempo. Así, por exemplo, recoñécese a estratigrafía e relaciónase cos materiais exhumados en cada nivel, incorpóranse debuxos de campo, realizan estudos das cunchas e ósos atopados na escavación e publican os resultados das mesmas. O interese en Neixón vén desde moi cedo determinado porque no Neixón tíñase detectado unha ocupación humana na transición entre a Idade do Bronce e a Idade do Ferro, configurándose Neixón Pequeno como un dos castros cunha ocupación máis antiga. Inicialmente entendida como a fusión entre a tradición indíxena, os Oestrimnios, e achega cultural centroeuropea produto dunha hipotética invasión céltica cara a finais do século VI a. C. personificada nos Saefes. Estes primeiros estudos tamén serven para pór de relevo a existencia dunha importante actividade metalúrxica, fundamentalmente do bronce, aínda que con presenza de ferro. Tras a primeira escavación do ano 1925, Neixón quedará fóra da axenda investigadora até 1970, momento no que se retoman as escavacións da man do Seminario de Arqueoloxía e, posteriormente, do Departamento de Prehistoria e Arqueoloxía da Universidade de Santiago de Compostela, capitaneadas por Alberto Balil Illana, Fernando Acuña Castroviejo, Xosé Manuel Caamaño Gesto ou Felipe Arias Vilas, seguido dun enorme elenco de estudantes e colaboradores como Hidalgo Cuñarro, Rey Castiñeiras, Vázquez Urtiaga, Calo Lourido, Rodríguez Casal, Casal García, Acuña Fernández, Fernández Rodríguez, Roca Diaz, de Luxán e Vergara, Romero Masiá, Sánchez-Brunete Alija, Graña Rodas, Martínez Porto... O interese en Neixón vén desde moi cedo determinado porque no Neixón tíñase detectado unha ocupación humana na transición entre a Idade do Bronce e a Idade do Ferro En 1972 sucederá un fito histórico coa descuberta dun fragmento de boca e asa dun ungüentario ou aryballo púnico, un recipiente de vidro azulado e debuxos en zigzag amarelos empregado para conter aceites aromáticos, que tería chegado a Neixón a mediados do primeiro milenio antes da nosa Era como consecuencia dos contactos comerciais co mundo mediterráneo. A década dos 70 deixa unha forte pegada en Neixón, sucédense as intervencións, sendo a derradeira desta etapa en xuño de 1980 coas últimas escavacións e traballos de consolidación. Aínda que as intervencións incidiron principalmente no Castro Pequeno, o Castro Grande tamén será obxecto de intervencións, incluso se realizará algunha intervención fóra das acrópoles de ambos os dous castros, seguindo a estela do Seminario de Estudos Galegos, que tamén realizaran traballos fóra dos recintos principais dos poboados. O remate das intervencións vén acompasado co seu abandono. Así, nun informe con data de 3 de maio de 1982 de autoría descoñecida denúncianse os recheos de terras para acondicionar a zona para realizar obras e sinálase que o estado das escavacións se atopa nun grande abandono, que seguirá medrando até 1996, momento no cal arranca unha nova etapa que se estende até 2001. Lévanse a cabo traballos de roza, limpeza, escavación, levantamento planimétrico, consolidación e restitución das estruturas arqueolóxicas exhumadas ao longo do devagar investigador. Esta etapa caracterízase por ser traballos promovidos pola Administración local nos que colabora tamén a Administración galega, e por ser executados por arqueólogos e arqueólogas que comezaban a desenvolver o seu traballo fóra do ámbito académico ou investigador, concretamente no marco da arqueoloxía de xestión. No ano 2001 arranca unha nova etapa, que culminará en 2008, e desenvólvese no marco dos campos de traballo de voluntariado. Esta etapa coincidirá coa inauguración do centro de interpretación, actualmente reconvertido en colección museográfica e centro depositario de materiais arqueolóxicos procedentes da comarca do Barbanza. A derradeira etapa arranca en 2009 e remata no ano 2018. Volve estar capitaneada pola Universidade de Santiago, que coordina un curso de arqueoloxía práctica para alumnado universitario, e as investigacións céntranse arredor do sistema defensivo mais no espazo existente entre ambos os dous poboados castrexos. Entre os dous castros, existe un espazo intermedio no que se localizaron os restos dunha cista funeraria que retrae a ocupación da península de Neixón a finais do terceiro milenio antes da nosa Era Ao longo das investigacións téñense exhumado preto dunha ducia de construcións no Castro Pequeno, das cales hoxe podemos ver media ducia de cabanas de planta circular e algún que outro muro recto. O sistema defensivo do Castro Pequeno céntrase dun foxo perimetral que, seguramente, era garantía de illamento do poboado respecto do resto da península, seguido dun parapeto térreo cuberto por unha coiraza pétrea. Pola contra, no Castro Grande podemos atoparnos con tres vivendas circulares e os restos dunha zona de actividade metalúrxica, concretamente varios fornos de refino de mineral de ferro, onde se levaban a cabo actividades de purificación do mineral previo ao seu modelado para convertelos en ferramentas ou útiles varios. As últimas intervencións fixéronse ao carón do parapeto que delimita a acrópole e deixaron ao descuberto varios paramentos pétreos que formaron parte dun sistema de murallas previo ao actual sistema defensivo. Así mesmo, escavouse unha gran construción pétrea de forma rectangular que debeu erguerse moito tempo despois de que o poboado castrexo desaparecese. As analíticas realizadas indican que debeu ser construído no último terzo do século VI d. C. ou primeiro terzo do século VII e destruído a partir da segunda metade do s. VIII d. C. O uso non está claro, pero non deixa de ser curiosa a localización de dous enterramentos nas inmediacións. Entre os dous castros, existe un espazo intermedio no que se localizaron os restos dunha cista funeraria que retrae a ocupación da península de Neixón a finais do terceiro milenio antes da nosa Era. No que atinxe aos restos materiais recuperados, a maior porcentaxe son de natureza cerámica, procedentes de olas para a elaboración de comidas ou para a almacenaxe. Estes materiais son tanto producidos na zona como importados. Son abundantes os restos de olaría que encaixan nas distintas tradicións oleiras presentes nos castros das Rías Baixas. Nas importacións destacan os produtos púnicos como as ánforas prerromanas procedentes da zona gaditana, os contedores anfóricos romanos ou a cerámica de mesa de alta calidade como a terra sixilata procedente de alfares rioxanos ou focenses. Neixón: 3000 anos de historia e case un século con interrogantes A península que acolle os castros de Neixón contén testemuños da ocupación humana desde finais do III milenio antes da nosa Era, até, polo menos, o século IX d. C. A presenza de dous castros nun espazo tan pequeno é algo bastante infrecuente, mais tamén o amplo abano temporal que abarcan entre ambos os dous. A historiografía ten identificado o Castro Pequeno como un castro cunha ocupación entorno a Primeira Idade do Ferro, neste caso cunha ocupación que fixa os seus inicios arredor dos séculos V ou VI a. C. e abandonado uns séculos despois, quizais cara ao IV; século este, senón antes, no que se ten rexistrado ocupación no Castro Grande. Este último presenta tres fases de ocupación: a máis antiga, entre os séculos IV-II a. C. no que os seus habitantes entran en contacto cos círculos comerciais púnicos e con outras zonas do mundo castrexo, cun comercio a curta, media e longa distancia. Unha segunda, entre os séculos I a. C. ao II d. C. que coincide co momento álxido para os intercambios comerciais co mundo romano, como acontece con castros como Santa Trega (A Guarda), Vigo ou Facho de Donón (Cangas). E unha última, que coincide coa crise do Imperio romano do século III até o seu abandono como lugar de hábitat arredor dos s. IV ou V d. C. A presenza de dous castros nun espazo tan pequeno é algo bastante infrecuente, mais tamén o amplo abano temporal que abarcan entre ambos os dous. Non obstante, cérnense varios interrogantes que non teñen sido respondidos satisfactoriamente, como por exemplo, realmente foi abandonado o Castro Pequeno a finais da Primeira Idade do Ferro como ten sinalado a práctica totalidade das investigacións realizadas na zona? Se é certo, como é posíbel que se abandone unha zona plenamente consolidada con décadas de ocupación ás súas costas para recuar algo máis dun cento de metros para volver construír desde cero un novo castro? Se efectivamente se abandona, como se explica que aparezan restos de cerámica romana (terra sixilata)? Que factor ou factores condicionaron que o hábitat no Castro Pequeno non volvera a callar mentres habitaron no Castro Grande durante unha longa supervivencia? A migración dun espazo a outro lévao a cabo a mesma comunidade ou estamos a falar de comunidades distintas? Son preguntas que demandan respostas, mais que precisan de investigación. Vai sendo hora de que exista unha axenda de investigación estritamente arqueolóxica en chave galega, con recursos (humanos e económicos), con continuidade e que haxa un compromiso polos responsábeis da xestión do noso patrimonio arqueolóxico.