'Cantares gallegos' (1863), a obra que funda a literatura galega contemporánea: un clamor de albedrío nacional

1. Contexto histórico A guerra contra o francés (1808 e ss.) supuxo unha inflexión na historia da Galiza: a defensa depende da auto-organización do proprio povo. O Estado liberal (1833) decreta o desaparecemento do nominal Reino e trocea a Galiza en catro divisións (as provincias actuais). Toda institución estatal nova (servizo militar obrigatorio –con posibilidade de compra da exención–, Guardia Civil, gobernos civís e militares, Deputacións e Concellos, política fiscal, Lei de Educación...), supón un reforzo da españolización, do control do goberno central e da utilización da Galiza como reserva de materias primas e carne de cañón nas empresas bélicas españolas. O problema da propriedade da terra –que a desamortización de bens eclesiásticos non resolve senón que agrava– e a falta dunha clase dirixente interna ao país con capacidade reitora aceleran a agresión á maioría social, que se ve abocada a unha emigración masiva, promovida polo capitalismo internacional (navieiras e banca) e polo proprio Estado. Á altura de 1860, a povoación galega é de 1,8 millóns de habitantes (o 11,5% da do Estado). Dela, o 6,8 mora nas cidades. A inmensa maioría no campo e na costa. A conciencia galega non está dormida. O levantamento liberal de 1846 (Mártires de Carral) aliméntase dunha indubitábel reivindicación galega. Sintamos a Antolín Faraldo: “Galicia, arrastrando hasta aquí una existencia oprobiosa, convertida en una verdadera colonia de la corte, va a levantarse de su humillación y abatimiento”. Dez anos despois, en 1856, o Banquete de Conxo (estudantes e obreiros do brazo) afilia a sensibilidade galega ao máis aceso ideal progresista. A esta xeración –a de Aurelio Aguirre, Pondal, Murguía...– pertence Rosalía de Castro, moza que acode ás aulas e actividades do “Liceo de la Juventud”, que é actriz amadora, leitora ávida, ten acreditados dotes artísticos e musicais e axiña se revela como escritora: o espazo de intervención pública posíbel para as mulleres. 2. Obra anterior Antes de 1863, Rosalía de Castro ten publicado o poemario La Flor (1857); un manifesto de vehemente ímpeto feminista, “Lieders” (1858); as novelas La hija del mar (1859) e Flavio (1861), onde brillan a sororidade e a independencia feminina; o poema “Eva”, magnífica reversión do misóxino mito bíblico: a introdutora do pecado no mundo será a redentora das mulleres; seis poemas no Álbum de la Caridad (1862): cinco pasarán a Cantares..., indicio dunha revolucionaria fusión como a que vai dar lugar a esta obra. 3. A publicación dos Cantares... Para os seus contemporáneos, é unha obra auroral, que senta as bases literarias do movemento político de rehabilitación da Galiza. Inscrébese nel e impúlsao de forma decisiva. Nese movemento nacional a escritora sitúase resoltamente nas primeiras filas, e esa “grande obra” contou, grazas a ela, cun magnífico instrumento de lexitimación e de propaganda: lingua, patria galega e literatura culta unidas no mesmo libro. Foi a única obra de R de C reeditada en vida (1872), circulou amplamente en copias ou de forma oral e resultou ser un maná para tantos emigrados. Diríxese a un público ilustrado galego, para o persuadir da necesidade de defensa da Galiza; a un público español que debía informarse do verdadeiro ser galego; en xeral, a todos os seus compatriotas, para os curar dos mortais efeitos do auto-odio inoculados no corpo social galego. Este fito inaugural alimentará a literatura do XIX posterior. 3. A orixinalidade dos Cantares... Subliñemos rotundamente: CG é unha obra da literatura culta, non unha colección de refráns e cantigas populares ou unha exhibición de estampas da terra. O que chamou a atención na súa época foi precisamente a virtude de a autora dar forma integral nun libro á depurada capacidade poética da lingua galega, elevando o saber popular á máis alta categoría estética. Isto foi posíbel porque a escritora practicou con toda a consciencia e talento o principio de fusión do eu autorial coa elevación da cultura popular que, grazas a ela, cobraba vida escrita, isto é, vida formal e perdurábel. O grande acerto consiste en dar todo o valor ás formas e contidos das clases traballadoras, sen renunciar á súa propria intervención e á modernidade do seu pensamento. Non hai, pois, reprodución mecánica e si épica-lírica da vida do povo traballador, epónimo da Galiza toda e capaz, a través da súa voz, de erguer un clamor de albedrío nacional. Realiza unha crónica en tempo real dese suxeito colectivo, elevado por vez primeira ao rango de protagonista dunha obra literaria. Cultura viva, pois, non peza de museo. Ao longo dos seus 36 poemas van comparecer: a psicoloxía particular de vellos e novos; o erotismo feminino e masculino; o esplendor da festa; a emigración e as súas angustiosas consecuencias; a denuncia da xenofobia proxectada contra a Galiza desde Castilla-España1; a radical identidade dun país que non cabe na España que a maltrata. Ou sexa: un painel do que era a Galiza e do futuro que merecía. 4. Un libro íntegro en galego Nos poemas, nas notas a rodapé, nas dedicatorias e no prólogo-ensaio que abre o libro e é peza clave para ben interpretarmos o corpo poético. Por primeira vez, a apoloxía galega ousa retratar o ofensor, o agresor, para alén de proclamar o necesario orgullo e dignidade do proprio; por primeira vez, a Galiza aparece como superior a celebradas zonas de España, e como unidade significativa da par dela, da Franza, de Italia ou de Suíza (modelos de beleza). Unha nación, en suma, que ergue a súa voz para combater valente a galegofobia rampante e para demostrar que somos humanos dotados de raciocinio, sentimentos e cultura e non un rabaño submiso, tal e como se nos caracterizaba en abundante literatura española clásica e contemporánea. A autora, aliás, é consciente de que para que haxa botánica debe haber vexetación, isto é, obra en galego antes de os “sabios” indicaren a pauta gramatical correcta. Cumpría, dunha vez por todas, converter a potencia en acto. Ela así o fixo. 5. A composición do libro Reparemos en como todos os poemas da obra (36 na edición definitiva) non levan título, agás “A gaita gallega”, resposta ao homónimo de Ventura Ruiz de Aguilera. Por que? Porque se trata dun heroi colectivo, dunha épica referida a toda a comunidade, onde vai brillar o protagonismo feminino. A “meniña gaiteira” que abre e cerra o poemario, a “rapaza morena” (igual a traballadora do campo e/ou do mar) é, nesta ópera de voces e de presenzas, a encargada de cumprir unha demanda comunal: cantar á Galiza na súa lingua e unir sentimento e conciencia da patria. Entre obertura e final, asistiremos, como en toda ópera, a un fantástico desfile de polifonía e de personaxes. A autora, actriz aclamada, é quen de dar voz verosímil e potente a múltiplos elementos: o emigrante inminente (poema nº 15); a emigrada anguriada polo desterro (17); as rapazas que expresan a súa autonomía sentimental e sexual e a súa liberdade de conduta (2, 7, 9, 13, 34...); o amante resentido e maldicedor (10) ou agarimoso e compasivo (12, 24); a viúva prematura pola morte do rapaz na emigración, en cuxa voz resoa a máis sentida elexía e a máis firme cantiga de maldizer nunca escrita en galego, en alianza de dor e de carraxe (28). Mais a obra non esgota aquí a creación dun repertorio novo, porque debemos engadir a utilización do verso (magnificamente ben usado en todos os casos) para compor un conto (25), auto-introducirse biograficamente (11 e 33) ou esmerarse na composición dunha letra acorde á alborada, o que, máis unha vez, para alén da condición claramente cantabile de tantos poemas, evidencia o talento musical da escritora. En suma: a lingua galega vale para calquer cometido literario, para calquer xénero. 6. Transcendencia Un antes e un despois marca esta obra na produción toda da escritora. O libro, “esaltado fruto de amor ô noso país”, como ela o define en 1880, aúna as máis requintadas cualidades estéticas coa máis radical democracia e conciencia patriótica. Auténtica denominación de orixe para unha literatura (re)nacente. Escolma de textos [1] Cantos, bágoas, queixas, sospiros, seráns, romerías, paisaxes, devesas, pinares, soidades, ribeiras, costumes, todo aquelo, en fin, que pola súa forma e colorido é dino de ser cantado, todo o que tuvo un eco, unha voz, un runxido por leve que fose, con tal que chegase a conmoverme, todo esto me atrevín a cantar neste homilde libro pra desir unha vez siquera, i anque sea torpemente, ôs que sin razón nin conocemento algún nos despresan, que a nosa terra é dina de alabanzas, e que a nosa lingua non é aquela que bastardean e champurran nas máis ilustradísimas provincias cunha risa de mofa... [...] Moito sinto as inxusticias con que nos favorecen os franceses, pro neste momento casi lles estou agradecida, pois que me proporcionan un medio de facerlle máis palpabre a España a inxusticia que ela á súa vez conosco comete (Do prólogo da autora a Cantares gallegos). [2] Nasín cando as prantas nasen, no mes das froles nasín, nunha alborada mainiña, nunha alborada de abril. Por eso me chaman Rosa, mais a do triste sorrir, con espiñas para todos, sin ningunha para ti. Desque te quixen, ingrato, todo acabou para min, que eras ti para min todo, miña groria e meu vivir. ¿De qué, pois, te queixas, Mauro? ¿De qué, pois, te queixas, di, cando sabes que morrera por te contemplar felís? Duro cravo me encravache con ese teu maldesir, con ese teu pedir tolo que non sei qué quer de min, pois dinche canto dar puden avariciosa de ti. O meu corasón che mando cunha chave para o abrir. Nin eu teño máis que darche nin ti máis que me pedir. [CG 2] [3] Fun un domingo, fun pola tarde, co sol que baixa tras dos pinares, cas nubes brancas sombra dos ánxeles, cas palomiñas que as alas baten con un batido manso e suave, atravesando vagos celaxes, mundos estraños que en raios parten ricos tesouros de ouro e diamante. Pasín os montes, montes e valles; pasín llanuras e soledades; pasín os regos, pasín os mares cos pés enxoitos e sin cansarme. Colleume a noite, noite brillante cunha luniña feita de xaspes, e fun con ela camiño adiante, cas estreliñas para guiarme, que aquel camiño sólo elas saben. Dempois a aurora co seu sembrante feito de rosas veu a alumbrarme, e vin estonces, antre a ramaxe de olmos e pinos, acobexarxe branca casiña con palomare donde as pombiñas entran e saien. Nela se escoitan doces cantares, nela garulan mozos galantes cas rapaciñas de outros lugares. Todo é contento, todo é folgare mentras a pedra bate que bate, mole que mole, dálle que dálle, con lindo gusto faille compases. Non hai sitiño que máis me agrade que aquel muíño dos castañares, donde hai meniñas, donde hai rapaces que ricamente saben loitare; donde rechinan hasta cansarse mozos e vellos, nenos e grandes, e, anque non queren que aló me baixe, sin que o soupera na casa naide, fun ô muíño do meu compadre; fun polo vento, vin polo aire. [CG 7] [4] Castellanos de Castilla, tratade ben ôs gallegos; cando van, van como rosas; cando vén, vén como negros. –Cando foi, iba sorrindo; cando veu, viña morrendo; a luciña dos meus ollos, o amantiño do meu peito. [...] Foi a Castilla por pan, e saramagos lle deron; déronlle fel por bebida, peniñas por alimento. [...] Morreu aquel que eu quería, e para min n´hai consuelo: sólo hai para min, Castilla, a mala lei que che teño. Premita Dios, castellanos, castellanos que aborreso, que antes os gallegos morran que ir a pedirvos sustento. Pois tan mal corazón tendes, secos fillos do deserto, que si amargo pan vos ganan, dádesllo envolto en veneno. [...] Van probes e tornan probes, van sans e tornan enfermos, que anque eles son como rosas, tratádelos como negros. ¡Castellanos de Castilla, tendes corazón de aceiro, alma como as penas dura, e sin entrañas o peito! [CG 28, fragmentos] [5] Probe Galicia, non debes chamarte nunca española, que España de ti se olvida cando eres, ¡ai!, tan hermosa. Cal si na infamia naceras, torpe, de ti se avergonza, i a nai que un fillo despresa nai sin corazón se noma. Naide por que te levantes che alarga a man bondadosa; naide os teus prantos enxuga, i homilde choras e choras. Galicia, ti non tes patria, ti vives no mundo soia, i a prole fecunda túa se espalla en errantes hordas, mentras triste e solitaria tendida na verde alfombra ô mar esperanzas pides, de Dios esperanza imploras. Por eso anque en son de festa alegre a gaitiña se oia, eu podo decirche: non canta, que chora. [Parte IV de “A gaita gallega”] [6] Como chove miudiño, como miudiño chove; como chove miudiño pola banda de Laíño, pola banda de Lestrove. [...] ¡Sol de Italia, sol de amore...! ¿Ti paisax mellor alumas? ¿Ti máis rosas, máis verdore, mellor ceu, máis soave core ves do golfo antre as espumas? Sol de Italia, eu non sospiro por sentirte ardente raio, que outro sol temprado miro; dosemente aquí respiro nun perene, eterno maio. [...] Alí está, sombra perdida, vos sin son, corpo sin alma, amazona mal ferida que ô sentir que perde a vida se adormece en xorda calma. Casa grande lle chamaban noutro tempo venturoso, cando os probes a improraban e fartiños se quentaban ô seu lume cariñoso. Casa grande, cando un santo venerable cabaleiro1, con tranquilo, nobre encanto, baixo os priegues do seu manto cobexaba ô pordioseiro. [...] Ora todo silensioso causa alí medo e pavura, mora esprito temeroso nos salóns onde o reposo fixo un niño ca tristura. [...] I antre aquel silencio mudo que a trubar naide alí chega, antre aquel ¡xa fun! tan rudo, vese inteiro un nobre escudo que a desir non son se nega. [CG 33, fragmentos]