"Bicos e apertas, Luz": correspondencias cruzadas de Pozo Garza

O pasado ano, en pleno confinamento, chegábanos unha nova triste: o pasamento de Luz Pozo Garza. Apagábase o alento da poeta aos 97 anos de idade. Porén, o seu facho incandescente segue a esparexer resplandor a través das súas verbas, algunhas das cales saen por primeira vez á superficie pública. Acontece así, en parte, grazas á revista Unión Libre. Cadernos de vida e culturas, que decidiu dedicar un monográfico á correspondencia cruzada da poeta durante máis de tres décadas con Carmen Blanco e Claudio Rodríguez Fer, os coordinadores da publicación. Se ben ambos os dous estaban familiarizados coa súa obra, "antes de que o amor nos unise", di Blanco, coñeceron persolmente a autora nos anos 80. "A nosa verdadeira amizade foise facendo pouco a pouco a través de cousas que nos unían: a poesía, as artes, as mulleres, Galiza... e, por enriba de todo, o noso profundo amor á liberdade e ao amor mesmo en todas as súas dimensións, desde a individual á colectiva, desde o sexo e o amor á solidariedade social", explica Blanco. "A nosa verdadeira amizade foise facendo pouco a pouco a través de cousas que nos unían: a poesía, as artes, as mulleres, Galiza... e, por enriba de todo, o noso profundo amor á liberdade", explica Blanco As cartas que os ligaron durante anos convértense hoxe nun tesouro agochado, ese elo emocional que resiste a distancia. E tamén a morte. Dos múltiplos envíos, reproducen "só os máis significativos para evitar recargar esta exhumación cunha casuística ecdótica demasiado prolixa", argumentan na presentación do epistolario. Unha homenaxe especial "Pensamos que ela merecía este recoñecemento positivo de celebración do pracer e a alegría de vivir e de mellorar a vida sempre fronte á dor, á tristeza e á morte inxustas, dando a coñecer tantos galanos poéticos, artísticos, accións e xestos cos que nos agasallou en vida", di Blanco. Alén do persoal, a poeta mantivo unha relación próxima con Unión Libre. Mesmo estivo na presentación do primeiro número na Galería Sargadelos de Lugo, en 1997, onde se preguntaba: "Como nesta feliz conxunción de Carmen e Claudio, de Unión Libre en Lugo, non crear 'cantos de vida e esperanza', quero dicir, 'cadernos de vida e culturas'?". Aquel monográfico inaugural, "Mulleres Escritoras", servíalle a Pozo para destacar a importancia desas "nais de tinta", en palabras de Blanco, as escritoras veteranas -Dora e Pura Vázquez, Pilar Vázquez Cuesta-, mais "non para facer delas unha mitifcación que podería achegarse á mistificación", senón para dalas a coñecer ás novas xeracións. Os editores colaboraban tamén en Nordés e Clave Orión, proxectos da poeta. Atopábanse así nesa "fraternal amizade inspirada na vangarda integral, que une artes e vidas e que nos uniu a moitas outras persoas e proxectos intelectuais e artísticos distintos", por exemplo, os de Isaac Díaz Pardo e Luís Seoane. De Vigo a Dublín Os primeiros envíos son desde Vigo, entre 1989 e 1992. "Benquerida Carmen Blanco: Gracias polo teu interese na miña obra. Está claro que estás dotada dunha capacidade extraordinaria para indagar na escrita poética", enceta Pozo a primeira misiva. No texto que abre a correspondencia con Rodríguez Fer, agradécelle os traballos sobre a poética de Luís Pimentel e Antonio Machado. O seu é un intercambio entre colegas que se respectan e van trabando amizade, entre amantes da literatura e artesáns da palabra que entretecen o intelectual, o artístico e o persoal. Se entre 1993 e 1998 escribe desde A Coruña, no ano 2000 o remitente vén de Dublín, por mor dunha estancia da poeta coa súa filla Mónica, cunha postal de Virxinia Woolf. Os envíos entre Touluse 2008 e Dublín 2012 e os derradeiros desde A Coruña (2012-2020) fechan o volume. Entre as múltiplas mostras de agarimo e respecto, atopamos "os poemas que nos dedicou a nós ou a nosa filla Mariña, para non adiantar demasiado material da súa obra poética dispersa que terá que compilarse algún día", manifestan Fer e Blanco. Ela dirixe nestes momentos unha tese de compilación desa obra dispersa de Pozo Garza, posterior á realizada por Manolo Ramos revisada pola autora e introducida por Blanco en Memoria solar, editada por Linteo en 2004. A correspondencia recolle os procesos creativos de obras como Rosa tántrica e Pazo de Tor. Así, Pozo Garza adxunta, por exemplo, orixinais con anotacións de obras en curso, como os "Poemas gaélicos" que finalmente tornarían As harpas de Iwerddon. Nas mensaxes figuran tamén as súas respostas ao 'Cuestionario Proust' para a revista Evohé, na que revela a "lealdade" e a "sinceridade" como dúas das calidades que máis valora. Entender o azul "Descobres a miña color perfecta: azul", confesa Pozo a Blanco na primeira carta, tonalidade escollida xustamente para transcribir os textos que asina a poeta, case sempre acompañando o seu nome dunha estrela. Do fondo entendemento da líririca que atopaba na Carmen lectora e editora dá conta a correspondencia, por exemplo na reacción ao seu libro Luz Pozo Garza: a ave do norte (Linteo, 2002): "Eu pasmo, querida Carmen, de como recolles e elevas as miñas vivencias, as miñas andanzas máis íntimas". "Toda a nosa poesía está entrelazada en alusións, recordos, referencias, nun enguedellamento temático reticular moi complexo", escribe Pozo Garza A autora tamén reflexiona sobre a textura da súa propia escrita: "Toda a nosa poesía está entrelazada en alusións, recordos, referencias, nun enguedellamento temático reticular moi complexo". Ou máis adiante: "O poema -palabra recén nada- é anterior á conciencia, como o Neno, está en poder das formas instintivas naturais para autorrealizarse, daquí a forza absoluta do Poema". Blanco fala da súa escrita, á que ten dedicado moitas letras e libros, como a dunha "alumna perpetua que aprende até o seu último momento e chega á perfección posíbel". Tamén 'mails' Ao conxunto de cartas escritas á man hai que engadir mensaxes virtuais, porque a autora, "sempre renovada, non foi allea a Internet nin á comunicación telemática á que chegou xa octoxenaria e que seguiu cultivando até os 96 anos", escriben Blanco e Fer. Misivas ateigadas de debuxos O uso de maiúsculas e outras particularidades da escrita de Garza poden apreciarse nos orixinais, cun coidado labor de dixitalización que correu a cargo de Cristina Fiaño, mais os editores optaron por non reflectilo nas transcricións para facilitar a lectura. Os debuxos a man da propia autora ateigan postais e cartas, unha pegada desa vitalidade que a habitaba. Os directores de Union Libre agradecen ao fillo e fillas de Luz Pozo Garza a cesión dos dereitos para a publicación.