Tímpanos medievais da Galiza

Ramón Yzquierdo, doutor en Historia da Arte, publica 'Os tímpanos de Compostela' (Galaxia), un libro onde percorre as vivencias da capital galega en relación a estas obras. Yzquierdo aborda a situación actual desta arquitectura, que na súa meirande parte está desprazada: “Ao non estar nas súas localizacións orixinais perden un pouco a súa razón de ser”.

Chega aos quiosques a derradeira entrega do coleccionábel "Tímpanos medievais da Galiza", de Nós Diario. Esta entrega, o número 32 da colección, dedicada a Compostela e á súa arquitectura románica.

A Adoración dos Reis é un dos temas máis habituais na escultura medieval, abundando en relevos de frontais, tímpanos, capiteis, sartegos etc. Na catedral compostelá, aparece nun dos tímpanos de Praterías e, máis tarde, cara ao ano 1200, o modelo iconográfico consolídase grazas ao tímpano que presidía a fachada do coro pétreo do Mestre Mateo. A partir desta peza, os talleres de influencia mateana estenderon, durante o que quedaba de Idade Media, unha tipoloxía que conta, en Compostela, con exemplos ben destacados.

Da tripla arcada do Pórtico da Gloria, só o arco central se completou cun gran tímpano, o cal supón o punto culminante no relato sobre a historia da humanidade que desenvolveu o Mestre Mateo neste conxunto, obra cume da historia da arte medieval. No tímpano do Pórtico represéntase, cun discurso apocalíptico e salvífico, a Xerusalén Celeste que virá ao final dos tempos; unha obra que debe contextualizarse en relación co resto do conxunto. Así mesmo, nos seus relevos poden apreciarse diferentes mans e sensibilidades dos integrantes do obradoiro que, baixo a dirección do Mestre Mateo, se encargou de culminar a construción da catedral románica, incorporando, na contorna do ano 1200, unha nova linguaxe artística que sentou as bases da arte que se desenvolvería na Galiza a partir dese momento. 

Durante o episcopado do Arcebispo Xelmírez, entre 1101 e 1140, a construción da catedral románica de Santiago viviu un verdadeiro período de esplendor marcado pola personalidade deste prelado e patrón das artes; así como polas importantes relacións que mantiña co papado, a monarquía e a orde de Cluny. Todo iso propiciou que o ritmo das obras, que se iniciaron, cara a 1075, pola cabeceira e que xa viviran dúas fases previas sucesivas, se incrementara alcanzando lugares nucleares do proxecto, caso da nova capela maior, do cruceiro e das súas respectivas fachadas, dotadas de portais historiados, que aparecen descritos con minuciosidade no Códice Calixtino. Nelas traballaron importantes mestres foráneos que introduciron unha nova linguaxe e converteron Compostela en importante foco artístico da súa época. 

Chegamos ao final desta serie de Tímpanos medievais da Galiza que durante 2 meses publicou Nós Diario. E chegamos a Compostela para coñecer, da man de Ramón Yzquierdo Peiró, director do Museo da Catedral e autor dos tres últimos fascículos da serie, os portais historiados da Catedral de Santiago e de outras igrexas da cidade de Compostela

Ao fondo da ría de Camariñas, na marxe esquerda do río do Porto, onde desemboca o rego de Carnés, sitúase a igrexa parroquial de Santiago de Cereixo. Nela sorpréndenos unha das portadas máis singulares do románico galego, no seu tímpano móstrase a única representación en pedra que hai na Galiza do traslado do corpo do Apóstolo Santiago. Pero a acolledora aldea de Cereixo conserva varios atractivos patrimoniais máis, como as Torres, un muíño de mareas, un carballo centenario e unha contorna harmónica e ben coidada. Cereixo non é a única igrexa románica da ría de Camariñas. Vindo de Moraime pola costa podemos visitar San Pedro de Leis e logo, na outra banda da ría, Santa María de Xaviña.

Na antiga comarca de Nemancos, ao pé da estrada de Berdoias a Muxía, a uns tres quilómetros antes de chegar a esta vila mariñeira, destaca na paisaxe a igrexa parroquial de San Xulián de Moraime, coa súa elevada torre campanario e a alongada casa reitoral ao seu carón. O templo románico máis importante entre Compostela e a Costa da Morte. A súa relevancia móstrase na gran monumentalidade do edificio, nos programas escultóricos das portas occidental e sur, cada unha co seu singular tímpano, así como nas pinturas góticas que acolle o muro norte da nave. Tanto a igrexa como o antigo mosteiro asentáronse nun lugar onde anteriormente houbo unha mansión romana, e despois, unha necrópole xermana. 

Manuel Vilar é antropólogo e Xan Fernández Carrera é mestre. Os dous prepararon para Nós Diario os fascículos correspondentes a San Xiao de Moraime e Santiago de Cereixo para Os tímpanos medievais da Galiza

A que hoxe é igrexa parroquial de setenta almas foi noutrora un mosteiro feminino importante do Lemos medieval, casa dunha das abadesas rebeldes á centralización en San Paio de Antealtares de inicios do século XVI. Situada na ribeira dereita do Sil, lindante co territorio do mosteiro de Amandi, a comunidade monástica de Lobios dotouse no século XIII dun templo de formas románicas con elementos góticos e cistercienses que constitúe un dos exemplos de románico tardío máis sobranceiros.

Santiago de Requeixo ten pouco máis dun cento de habitantes. É unha terra de matogueira, carballeiras e regatos que acolle o templo coa advocación do santo festexado en 25 de xullo, quizás unha cristianización do Lugnasad celta. Cantas parroquias, case 300 en Galiza, teñen esta advocación! Interésanos este templo de orixe románica polo enigmático tímpano que hoxe se atopa desprazado do seu posto primitivo. No Requeixo, como en tantas outras parroquias do pé da serra do Faro, entre o Deza e o Miño, abundan as igrexas románicas.

Alén das vidas de moitas das persoas que traballaron na súa construción, os encoros galegos enguliron prados, ríos e regachos, fragas e aldeas enteiras. Algúns edificios senlleiros, nomeadamente as igrexas das vilas asolagadas, movéronse, pedra por pedra, a novos emprazamentos lonxe da auga. Varias igrexas románicas no val do Miño sufriron ese destino durante o franquismo. San Xoán de Portomarín, trasladada ao alto do monte do Cristo a principios dos anos sesenta a causa da creación do encoro de Belesar, é o caso máis notorio. 

A historia dos espolios artísticos na Galiza daría para un libro cun capítulo á parte para San Lourenzo de Carboeiro. Practicamente abandonado desde 1880 até as primeiras obras de recuperación iniciadas en 1974, non tivo outra protección que o seu remoto emprazamento. Aínda así, entre as obras desaparecidas do mosteiro encóntranse dúas placas que formaban parte do tímpano occidental da igrexa: unha cun Pantócrator e outra cos símbolos dos evanxelistas Xoán e Lucas, ambas no museo Marès de Barcelona. Chegaron alí procedentes da colección privada de Fernando Birk Crecelius, un dirixente da IG Farben en tempos dos nazis que fixo o seu tobo na España franquista. Quizais sería chegado o momento de que se reclamase a súa restitución ao lugar orixinal.

Xosé Antón García é licenciado en Xeografía. Preparou, en colaboración con Félix Longueira varios fascículos do coleccionable Tímpanos Medievais da Galiza. Falamos con el sobre San Lourenzo de Carboeiro, San Xoán da Cova e Santiago de Requeixo.

 

A decoración da portada da igrexa de Santa María de Tomiño acusa as influencias do Románico bracarense, sobre todo no motivo da terceira arquivolta, denominado por Vasconcellos, no seu traballo sobre o Románico Portugués, “lanças”. Este motivo podémolo ver nas portadas occidental e norte da Catedral de Braga, e noutras igrexas na súa área de influencia. Isto dota Santa María de Tomiño dunha gran singularidade, xa que nela conflúen dúas das tendencias estilísticas máis importantes do momento: Tui e Braga. 

A igrexa de Santa María de Zos (Trasmiras), construída en estilo románico, de finais do século XII, consta dunha soa nave e cabeceira rectangular, destacando na súa fábrica a portada da súa fachada principal, con arquivoltas semicirculares decoradas con motivos xeométricos e vexetais con fortes paralelismos noutras igrexas da zona; o tímpano da porta sur aparece tallado cun singular motivo de entrelazo, de afastada orixe castrexa, sen parangón nas obras románicas coetáneas, só relacionable cos motivos de rodas de radios curvos presentes nas igrexas de Seoane de Oleiros e Santo Tomé de Morgade (Xinzo de Limia).

Músicos, reis, anxos, apóstolos, profetas ou seres fantásticos, completan e conforman un complexo programa iconográfico nas diferentes portadas da Catedral de San Martiño de Ourense. Tres portadas románicas de grande beleza e orixinalidade, que delatan a influencia da escola mateana e doutras tendencias presentes por aqueles anos na Península, como as que viñan de Francia. 

O mosteiro bieito de Santa Cristina, emprazado na soidade dunha abrupta paisaxe na marxe esquerda do río Sil, cativa pola súa beleza e harmonía, sendo unha boa mostra dos moitos cenobios que poboaron a chamada Ribeira Sacra en terras ourensás. A súa historia de vida claustral discorre ao menos durante nove centurias, desde o século IX ou X, correspondendo ao XII a edificación da súa igrexa románica e a das desaparecidas dependencias monásticas. A partir de 1517 foi suprimido como mosteiro e incorporado ao próximo de Santo Estevo de Ribas de Sil, quedando como un simple priorado administrativo.

Yolanda Barriocanal é Profesora Titular de Historia da Arte na Universidade de Vigo onde  imparte a materia de Patrimonio Arquitectónico, Territorio e Paisaxe Urbán. Preparou para Nós Diario os fascículos de Santa Cristina de Ribas de Sil e Santa María de Zos.