onomástica

Soutos e bacelos na Ribeira Sacra. (Foto: Héitor Picallo) #apelidos #onomásticanacidadaterra #ribeirasacra #onomástica #héitorpicallo
star
A onomástica nacida da terra

Sesto, Serra, Sisto, Soaxe, Souteliño, Soutelo, Souto e Soutolongo

Desta volta son varios os posíbeis antropónimos aquí analizados (Sesto e Sisto), un orotopónimo (Serra) e os fitotopónimos (Souto, canda algúns dos seus derivados). A documentación, conservada en distintas institucións arquivísticas, está comprendida entre os anos 1248 e 1629, e nun acordo do século XVI achegamos un contrato de aprendizaxe de boticario do que ha ser alumno Gonzalo Souteliño. Este último persoeiro porta, ademais, un apelido hoxe desaparecido, aínda que subsista na forma non restaurada Sotelino. Por último, tamén cicelamos un pouco na biografía do pirata pontevedrés Benito Soto.
Mosteiro de Santa Cristina de Ribas de Sil (no concello de Parada de Sil - Ribeira Sacra). (Foto: Héitor Picallo) #ribeirasacra #apelidos #héitorpicallo #onomástica
star
A onomástica nacida da terra

Ribeira, Ribeiro, Romai, Romeu, Roxo, Rubiáns, Saiáns, Seixas e Seixo

Pouco a pouco, ao longo destes fascículos, fomos achegando unha boa manchea de documentos que nos identifican como pobo desde o idioma, a onomástica e a toponimia. Nesta ocasión haberá uns cinco textos da Plena Idade Media, case outros tantos do Baixo Medievo e media ducia máis da Idade Moderna. Por outra banda, recordaremos o trobador lugués Johan Romeu e teremos espazo para lembrar a guerrilleira antifascista republicana Balbina López Toxo, unha das persoas que loitaron contra os nazis en Francia.  
A académica corrrespondente Luz Méndez, coordinadora da xornada, intervén na inauguración acompañada na mesa polo presidente da Real Academia Galega, Víctor F. Freixanes; a deputada de Lingua da Deputación de Pontevedra, María Ortega; e o director do Museo de Pontevedra, José Manuel Rey (Foto: RAG).
LINGUA

Galiza, "referente europeo" para o estudo da onomástica a través do Camiño

A RAG organiza hoxe en Pontevedra a VI Xornada de Onomástica, que reunirá especialistas en distintos ámbitos para profundar no patrimonio toponímico do país.
Santa Comba de Bande, non lonxe do lugar de Recarei. (Foto: Héitor Picallo)
star
A onomástica nacida da terra

Recaré, Recarei, (do) Rego, Regueira, Regueiro, Reguengo, Requeixo e Reis

Ademais de tratar topónimos que teñen que ver cun curso de auga (Regueiro, Regueira e Rego), tamén se han analizar outros vinculados con propiedades ou herdos reais (Reguengo e Reis). Así mesmo contamos cun par de topónimos procedentes do antropónimo Recaredo (Recaré e Recarei) e mesmo gustamos de abordar o curioso termo Requeixo. A documentación consultada localízase nos arquivos dos que habitualmente botamos man, mais nesta ocasión mergullámonos incluso nun texto conservado na Real Chancelaría de Valladolid que leva data de 1513. 
Monterrei, por onde abunda o apelido Raxoi. (Foto: Nós Diario) #monterrei #onomástica #apelidos #raxoi #héitorpicallo
star
A onomástica nacida da terra

Quinta, Quintá, Quintáns, Quinteiro, Quiñoi, Quiñóns, Raxó e Raxoi

Ademais de irmos traendo até estas liñas textos comprendidos entre os anos 1010 e 1573 para documentar os topónimos e apelidos aquí tratados, facilitamos unha fotografía dunha inscrición procedente do pazo abacial das Estacas (Cuntis) que foi tirada por Damián Porto Rico. Segundo o que se indica nela, a lareira de tal construción nobre realizouse en 1613, sendo reitor da freguesía o bacharel Gabriel Raxoi. Concluímos este fascículo cunha entrevista á escritora Mercedes Queixas Zas, que convida a cidadanía a restaurar os seus nomes e apelidos. 
Detalle da cidade de Pontevedra, onde xorde o apelido homónimo. (Foto: Héitor Picallo)
star
A onomástica nacida da terra

Penabade, Ponte, Pontes, Pontevedra, Pousada, Pousadas, Praza, Queixa e Queixas

Esta entrega inclúe unha entrevista ao autor Lucho Penabade Outeiro, na que sinala como foi o proceso de restauración dos seus apelidos. Nela amósase a coherencia dun actor que, ademais de usar o galego como traxe de acotío, foi quen de restaurarlle a dignidade ao seu nome. Ademais dese cuestionario facilitamos varias ciceladas na onomástica dos nomes Penabade, Ponte, Pontevedra, Pousada... e aproveitamos a ocasión, así mesmo, para recordarmos a escritora Sara Plaza Moreno, madrileña e amante da nosa lingua que logrou en 2020 o Premio Nacional de Poesía Xosemaría Pérez Parallé (2020). 
Fervenza do Ézaro, en Santa Uxía do Ézaro (Dumbría) (Foto: Héitor Picallo) #ézaro #héitorpicallo #onomástica #apelidos #onomásticaquenacedaterra
star
A onomástica nacida da terra

Oxea, Paraxó, Parceiro, Pacios, (do) Pazo, Pazos, (da) Pena e Penas

Nesta edición trataremos varios topónimos e apelidos bastante significativos na Galiza, concretamente Pazos e Pena, coas súas respectivas variantes. Así mesmo, abordaranse, entre outros, dous moi curiosos: Oxea e Paraxó. O primeiro está vinculado co antropónimo Uxía e o segundo procede dunha evolución da voz “petram”. Os textos que acompañan esta entrega, e recollidos de diversos arquivos galegos, circunscríbense sobre todo no pleno e baixo medievo (de 1154 a 1447), aínda que tamén haberá extractos ou referencias documentais dos séculos XVI e XVII.
Unha peregrina pasa por diante do Mosteiro de Samos, por onde transcorre o Camiño de Santiago francés (Foto: Carlos Castro / Europa Press).
LINGUA

A VI Xornada de Onomástica decorrerá en Pontevedra o día 16

A VI Xornada de Onomástica profunda nos nomes dos lugares do Camiño de Santiago e pula por situar Galiza como "centro dos estudos toponímicos" en Europa.
Litoral coruñés (Foto: Héitor Picallo)
star
A onomástica nacida da terra

Montouto, Mosqueira, Moura, Mourelle, Mourelo, Mourelos e Mouro

Ademais de tratar un bo número de apelidos e topónimos, os documentos que fornecen de datos cada un deles están distribuídos por un período ben amplo. Hai referencias de 1348, como tamén dos séculos XV e XVI. Desta volta, ademais de facer mención de persoas que na actualidade empregan os apelidos aquí tratados, rescatamos uns poucos datos sobre o navegante Francisco Antonio Mourelle de la Rúa, nado en Ponteceso. A este mariño, que puxo o pé en Alasca e descobre non poucas illas e arquipélagos austrais, róubanlle o seu diario persoal. Da información vertida nel hase servir o propio James Cook.
Torres de Mens, en Santiago de Mens, onde abonda o apelido Miñóns (Foto: Héitor Picallo) #onomásticanacidadaterra #apelidos #onomástica #héitorpicallo
star
A onomástica nacida da terra

Meiriño, Meixide, Meixoeiro, Mesego, Miñóns, Moia, Monteira e Monteiro

Alén de abordar apelidos aínda en uso na actualidade, queremos recordar nesta edición un par deles desaparecidos: Monteira e Moxa. Os documentos traídos até estas liñas son fundamentalmente do século XVI, aínda que tamén os haberá de datas ben dispares: os anos 952, 1274, 1401 e 1640. Ademais, servíndonos dos estudos que ten publicado José António Souto Cabo, lembramos a posibilidade de que o trobador Martín Moia (Moya ou Moxa) fose natural da Galiza.
Recuncho de Baños de Molgas (Fonte das Ninfas-Santa Eufemia de Ambía), onde se rexistra o apelido Maside. (Foto: Héitor Picallo)
star
A onomástica nacida da terra

Lixó, Lousada, Loxo, Lúa, Maía e Maside

Media ducia de apelidos son tratados desta volta; achéganse as súas etimoloxías e dáse conta de documentos históricos nos que aparecen como tal ou ben como topónimos. A referencia máis antiga vinculada coa terra da Maía facilítaa López Boullón, ao sinalar que xa se constata polo ano 569. Tamén se ofrecen referencias ou extractos de documentos de 1281, 1340, 1365 e unha manchea do século XVI. Contamos para esta ocasión, ademais, cunha entrevista que lle puidemos realizar ao escritor e historiador Carlos Lixó. 

A torre de Guimarei, A Estrada, dende o portalón. (Foto: Héitor Picallo)
star
A onomástica nacida da terra

Guimarei, Hedreira, Herbogo, (da) Igrexa, Igrexas, Lavandeira, Laxe, Laxeiro e Liñares

Os documentos traídos até esta edición van do ano 1168 a 1556. O primeiro deles, reproducido no Tombo A do ACS, cita a freguesía de San Mamede de Guimarei (hogano de Piñeiro – Cuntis). Algúns nomes de lugar e apelidos tratados son antropónimos (como Guimarei), fitónimos (como Hedreira e Liñares), vinculados con construcións (Igrexas), zootopónimos (Lavandeira, aínda que poderían derivar dun oficio) e incluso outros relacionados coa pedra (Laxe e Laxeiro). Ademais publicamos unha entrevista realizada ao filósofo e escritor Manuel Igrexas, lalinés que se ten mergullado en temas sobre a recuperación da Memoria Histórica. 
Mosteiro da Armenteira, Meis, por onde se estende o apelido Galiñáns. (Foto: Héitor Picallo) #armenteira #meis #apelidos #aonomásticaquenacedaterra #apelidos
star
A onomástica nacida da terra

Gaioso, Galega, Galego, Galegos, Galiñáns, Gasamáns, Godoi, Goiáns e Goiás

Alén dunha manchea de apelidos que serán abordados nestas liñas, trataremos aquí os “máis” galegos de todos: Galega, Galego e Galegos. A forma feminina está na actualidade desaparecida, aínda que fican varias referencias nos documentos antigos. Por outra banda, ademais de facer mención do gaiteiro Raúl Galego queremos lembrar aqueles trobadores do noso país que estiveron ao servizo do duque de Arjona (1388-1430). Segundo Íñigo López de Mendoza, o marqués de Santillana, son os seus nomes: Afonso de Moraña e Xoán de Gaioso. 
Atados de documentos. (Foto: Damián Porto) #onomástica #apelidos #onomásticanacidadaterra #héitorpicallo
star
A onomástica nacida da terra

Figueiroa, Filloi, (da) Fonte, Fontes, Forxán, Forxáns, Freán e Froxán

Desta volta traemos varios apuntamentos sobre topónimos e apelidos como Figueira, Filloi, Fontes, Froxán... Publicamos, ademais, a entrevista que lle puidemos realizar a María Xesús Froxán Parga, profesora na Universidade Autónoma de Madrid, doutora en psicoloxía e autora dun bo número de obras que tratan sobre a conduta humana, a depresión e outros temas. Os documentos aquí citados van do ano 927 a varios do século XVI, entre eles, un bo número de finais da plena Idade Media.
O mar do Morrazo, por onde se estenden os apelidos Ermelo, Ferradáns e Ferradás. (Foto: Héitor Picallo)
star
A onomástica nacida da terra

Ermelo, Ermida, Ermo, Faxil, Falxilde, Faxín, Ferradás e Ferradáns

Polo mar do Morrazo aboian apelidos como Ermelo, Ferradáns e Ferradás, tratados nestas liñas xunto con Ermida, Ermo, Faxil, Faxilde e Faxín. As tintas nas que se mergulla esta onomástica levan datas que van do ano 879 a 1622; de maneira que textos da catedral de Santiago, outros do AHN e do AHUS son tidos en conta para navegar por estes mares de historia e lingua.
En Celanova, por onde se difunde o apelido Couxil. (Foto: Héitor Picallo)
star
A onomástica nacida da terra

Couxil, (da) Cova, Covas, Cruxeiras, Currás, Currais, Curral, Dovao e Eixo

Achegamos nesta entrega, para documentar os apelidos tratados, algunha referencia documental do século XIII (1243 e 1260), aínda que tamén as haberá das tres seguintes centurias. Aperturas entre as pedras (Covas), lugares onde habitan as curuxas (Cruxeiras), recintos onde se garda o carro (Currais), zonas pola que se cruza un curso fluvial (Vaos)... son varios dos significados que explican a onomástica abordada nesta edición.
Viveiro, concello polo que se estende o apelido Casavella (Foto: Héitor Picallo).
star
A onomástica nacida da terra

Cabaleira, Cabaleiro, Carmoega, Casavella, Caxaraville e Caxide

Entre os documentos que se facilitan nesta edición figuran varios certamente curiosos, pois ademais de tratar casos da vida cotiá tamén se certifican dotes de casamento, episodios de violencia de xénero e incluso anulacións de supostos acordos matrimoniais, algúns con advertencias de levar a cabo procedementos xudiciais. Ana Cabaleiro, Miro Casabella, María e Héctor Cajaraville son varias das persoas do eido da cultura que usan os apelidos traídos até estas liñas.
apelidos
star
A onomástica nacida da terra

Braxe, Brei, Buio, Bustabade e Buxán

Varios textos do século XIII documentan algúns dos apelidos que tratamos nesta edición. Así, faremos referencia tanto a pergameos de 1209 e 1219 como a outros. Porén, desta volta, os textos levarannos incluso ao século XVIII. Paralelamente, lembraremos nestas liñas os escritores Fermín e Gonzalo Bouza-Brei, a Lino Braxe, a actriz Blanca Braxe Cendán, a bibliotecaria María Brei Mariño e a tradutora Patricia Buxán; e non faltará espazo para citar a Máximo Sar –o xuíz de Caldas de Reis que lanzara as súas primeiras colaboracións xornalísticas en La Noche: único diario de la tarde en Galicia– e o escritor do Deza César Gómez Buxán, vinculado á investigacións sobre o patrimonio dos pazos galegos.
Antiga fábrica de curtidos en Allariz. (Foto: Héitor Picallo) #héitorpicallo #onomástica #apelidos #onomásticaquenacedaterra #allariz
star
LINGUA

Biqueira, Bocixa, Borrallo, Borraxeiros e Borraxo

Alén de entrevistarmos a Xosé Bocixa Rei, vocalista do coñecido grupo de rock Zënzar, nesta entrega abordaremos cinco apelidos: Biqueira, Borrallo, Borraxeiros, Borraxo e o propio que usa aquel artista. A documentación consultada consérvase nos arquivos da catedral de Santiago, no Histórico Diocesano da mesma urbe, no Provincial de Ourense e na Fundación Penzol, abarcando datas que van do ano 1362 a 1579.
Busto de Frei Martiño Sarmiento por Felipe de Castro (Museo de Pontevedra). (Foto: Nós Diario)
star
A onomástica nacida da terra

Apelidos: Barxa, Bascoi, Belai, Bereixo, Breixo, Biéitez e Bieito

Mergullados de cheo nos topónimos e apelidos que comezan coa letra B, traemos até estes parágrafos varios que teñen orixe antroponímica (Belai, Bereixo, Breixo, Biéitez, Bieito e quizais Bascoi) e outro cunha etimoloxía vinculada coa auga e os terreos cultivábeis (Barxa). A documentación achegada para exemplificar esta onomástica oscila entre os anos 1238 e 1616, e o periplo toponímico discorre desde A Gudiña até Ordes e desde A Pobra do Brollón até Portas.