apelidos

Media ducia de apelidos son tratados desta volta; achéganse as súas etimoloxías e dáse conta de documentos históricos nos que aparecen como tal ou ben como topónimos. A referencia máis antiga vinculada coa terra da Maía facilítaa López Boullón, ao sinalar que xa se constata polo ano 569. Tamén se ofrecen referencias ou extractos de documentos de 1281, 1340, 1365 e unha manchea do século XVI. Contamos para esta ocasión, ademais, cunha entrevista que lle puidemos realizar ao escritor e historiador Carlos Lixó. 

Os documentos traídos até esta edición van do ano 1168 a 1556. O primeiro deles, reproducido no Tombo A do ACS, cita a freguesía de San Mamede de Guimarei (hogano de Piñeiro – Cuntis). Algúns nomes de lugar e apelidos tratados son antropónimos (como Guimarei), fitónimos (como Hedreira e Liñares), vinculados con construcións (Igrexas), zootopónimos (Lavandeira, aínda que poderían derivar dun oficio) e incluso outros relacionados coa pedra (Laxe e Laxeiro). Ademais publicamos unha entrevista realizada ao filósofo e escritor Manuel Igrexas, lalinés que se ten mergullado en temas sobre a recuperación da Memoria Histórica. 

Alén dunha manchea de apelidos que serán abordados nestas liñas, trataremos aquí os “máis” galegos de todos: Galega, Galego e Galegos. A forma feminina está na actualidade desaparecida, aínda que fican varias referencias nos documentos antigos. Por outra banda, ademais de facer mención do gaiteiro Raúl Galego queremos lembrar aqueles trobadores do noso país que estiveron ao servizo do duque de Arjona (1388-1430). Segundo Íñigo López de Mendoza, o marqués de Santillana, son os seus nomes: Afonso de Moraña e Xoán de Gaioso. 

Desta volta traemos varios apuntamentos sobre topónimos e apelidos como Figueira, Filloi, Fontes, Froxán... Publicamos, ademais, a entrevista que lle puidemos realizar a María Xesús Froxán Parga, profesora na Universidade Autónoma de Madrid, doutora en psicoloxía e autora dun bo número de obras que tratan sobre a conduta humana, a depresión e outros temas. Os documentos aquí citados van do ano 927 a varios do século XVI, entre eles, un bo número de finais da plena Idade Media.

Polo mar do Morrazo aboian apelidos como Ermelo, Ferradáns e Ferradás, tratados nestas liñas xunto con Ermida, Ermo, Faxil, Faxilde e Faxín. As tintas nas que se mergulla esta onomástica levan datas que van do ano 879 a 1622; de maneira que textos da catedral de Santiago, outros do AHN e do AHUS son tidos en conta para navegar por estes mares de historia e lingua.

Achegamos nesta entrega, para documentar os apelidos tratados, algunha referencia documental do século XIII (1243 e 1260), aínda que tamén as haberá das tres seguintes centurias. Aperturas entre as pedras (Covas), lugares onde habitan as curuxas (Cruxeiras), recintos onde se garda o carro (Currais), zonas pola que se cruza un curso fluvial (Vaos)... son varios dos significados que explican a onomástica abordada nesta edición.

Entre os documentos que se facilitan nesta edición figuran varios certamente curiosos, pois ademais de tratar casos da vida cotiá tamén se certifican dotes de casamento, episodios de violencia de xénero e incluso anulacións de supostos acordos matrimoniais, algúns con advertencias de levar a cabo procedementos xudiciais. Ana Cabaleiro, Miro Casabella, María e Héctor Cajaraville son varias das persoas do eido da cultura que usan os apelidos traídos até estas liñas.

Varios textos do século XIII documentan algúns dos apelidos que tratamos nesta edición. Así, faremos referencia tanto a pergameos de 1209 e 1219 como a outros. Porén, desta volta, os textos levarannos incluso ao século XVIII. Paralelamente, lembraremos nestas liñas os escritores Fermín e Gonzalo Bouza-Brei, a Lino Braxe, a actriz Blanca Braxe Cendán, a bibliotecaria María Brei Mariño e a tradutora Patricia Buxán; e non faltará espazo para citar a Máximo Sar –o xuíz de Caldas de Reis que lanzara as súas primeiras colaboracións xornalísticas en La Noche: único diario de la tarde en Galicia– e o escritor do Deza César Gómez Buxán, vinculado á investigacións sobre o patrimonio dos pazos galegos.

Alén de entrevistarmos a Xosé Bocixa Rei, vocalista do coñecido grupo de rock Zënzar, nesta entrega abordaremos cinco apelidos: Biqueira, Borrallo, Borraxeiros, Borraxo e o propio que usa aquel artista. A documentación consultada consérvase nos arquivos da catedral de Santiago, no Histórico Diocesano da mesma urbe, no Provincial de Ourense e na Fundación Penzol, abarcando datas que van do ano 1362 a 1579.

Mergullados de cheo nos topónimos e apelidos que comezan coa letra B, traemos até estes parágrafos varios que teñen orixe antroponímica (Belai, Bereixo, Breixo, Biéitez, Bieito e quizais Bascoi) e outro cunha etimoloxía vinculada coa auga e os terreos cultivábeis (Barxa). A documentación achegada para exemplificar esta onomástica oscila entre os anos 1238 e 1616, e o periplo toponímico discorre desde A Gudiña até Ordes e desde A Pobra do Brollón até Portas.

Con independencia dos datos que poidamos recoller sobre este puñado de apelidos e topónimos que a continuación analizaremos, non co rigor dos especialistas pero si co cariño á terra e ao idioma, traeremos canda si un dos feitos castelanizantes máis surrealistas que temos atopado. O apelido Arousa, con demasiada pomposidade aristocrática ou cando menos burguesa, floreceu en antropónimos que hoxe nada teñen que ver coa súa orixe. Distanciouse tanto do mar ou da ribeira que foi caer entres entre rosas de cen follas para nada ao estilo de Cabanillas e si do esperpento de Valle-Inclán.

Aínda que son catro os topónimos vinculados coa árbore que nos agasalla con ameixas, ou sexa, a ameixeira, outros catro máis serán analizados nestas liñas. A documentación que adobía a etimoloxía foi extraída, sobre todo, dos arquivos Histórico Provincial de Ourense, o Histórico Universitario de Santiago, o da catedral da mesma urbe e o do Reino de Galiza. As datas que abarcan son do ano 922, co Tombo de Celanova (transcrito por J. M. Andrade Cernadas) a 1884, pasando por pergameos de 1123, varios baixomedievais e non poucos da Idade Moderna, onde a paleografía resulta un labirinto de enlaces e bucles.

Para levar a cabo esta andaina polos lugares do noso país que deron nome ou apelido a moitas familias consideramos oportuno facelo por rigorosa orde alfabética. Os seis primeiros, de variada difusión, serán Abade (coa flexión de número Abades), Abeixón, Aboi, Ación e Agrafoxo. Traeremos até estas liñas referencias e extractos documentais de épocas ben diversas (de 1199 a 1861) que nos han servir para testemuñar quer a toponimia quer os apelidos que son obxecto de “estudo” nesta entrega. Complétase a mesma cunha entrevista a Iria Aboi, na que explica por que restituíu o seu primeiro paterno á forma lexítima.

Comenta o profesor Gonzalo Navaza, e comenta ben, que un dos precursores da lingüística románica moderna así como da filoloxía galega foi Frei Martiño Sarmiento. O sabio galego –oriúndo das Raposeiras, Cerdedo– rexistraba nos cadernos das súas viaxes por Galiza listaxes de topónimos, voces, curiosidades, observacións sobre vexetais, algúns dos cales en tempos actuais habían ser revisados e analizados polo citado profesor, sen dúbida unha das máximas referencias nestes eidos nos que –quizais con ousadía– nos aventuramos. E facémolo coa necesaria prudencia, pois non somos para nada especialistas nestas lides –máis si curiosos–, coas ganas necesarias –como cando se inicia un proxecto interesante– e cunha mochila ateigada de documentación e libros nos han ir orientado polos vieiros na onomástica galega. 

Héitor Picallo (Cuntis 1974) é persoa ben coñecida para as leitoras e leitores de Nós Diario, pois elaborou para este medio o coleccionábel Galiza nas páxinas de Europa. Agora, desde a próxima terza feira, estará connosco para nos falar da Onomástica nacida da terra.

Através Editora vén de tirar do prelo 'Apelidos da Galiza, de Portugal e do Brasil. Chaves e segredos da nossa onomástica', que asina o profesor Diego Bernal Rico, un convite a abrir o "misterioso baúl dos apelidos" para coñecer mellor a nosa identidade individual e colectiva. Conversamos co autor sobre esta achega. 

Hai no noso país 21.100 apelidos que teñen un único portador. No outro extremo, Rodríguez, o máis común en Galiza, que levan 237.000 persoas. Láncara, Sanfíns, Miñor, Santradán ou Manselle son algúns dos antropónimos en perigo de extinción. Estas son algunhas das cuestións que se debullan no estudo '‘Antroponimia e lexicografía’, que edita Consello da Cultura Galega e Instituto da Lingua Galega.

O deputado  Xosé Luís  Rivas ‘Mini’  anima Feijóo a que recupere a forma orixinal do seu apelido.