apelidos

Na Galiza hai ao redor de 20.000 apelidos que teñen un único portador. No outro extremo, Rodríguez, o máis común no país, lévano por volta de 237.000 persoas. Manselle, Mourentán, Láncara ou Miñor figuran entre eses antropónimos galegos que están en perigo de extinción.

Xosé-Henrique Costas é catedrático de Filoloxía Galega da UVigo.

Calcúlase que as formas castelanizadas nos apelidos galegos é 17% do total. 

Entre outras conclusións que podemos extraer dos 230 apelidos analizados ao longo desta colección de suplementos é que contamos cun patrimonio onomástico realmente importante, malia que existan formas deturpadas, híbridas ou castelanizadas. Segundo o que se reflicte nas entrevistas que puidemos realizar a diversas persoas de distintos ámbitos (académico, político, social, musical, dramático e da investigación), a maioría restauramos os nosos apelidos ás formas correctas levados por un compromiso co idioma e a terra. Non xorde habitualmente unha colisión afectiva con outros membros da familia, senón que incluso son estimulados por tales actitudes. Texto Héitor Picallo

Remata o coleccionábel 'Onomástica nacida da terra'

A listaxe de apelidos analizados ao longo destes capítulos finaliza cun par deles vinculados con dous fitotopónimos (Xunqueira e Xunqueiras), así como outros tres máis que teñen relación con determinadas persoas posuidoras de granxas ou casas de campo (Xiance, Xixirei e Xove). Os documentos, de diversos fondos arquivísticos, enmárcanse nun período comprendido entre 1087 e 1606. E, ademais de lembrar a figura do galego Gómez Pérez das Mariñas e Xunqueiras (1539-1593), gobernador de Filipinas, concluímos esta entrega coa entrevista –sen dúbida reveladora– que lle puidemos realizar ao profesor Gonzalo Navaza, un dos investigadores máis destacados na onomástica e toponimia galegas. 

Neste fascículo imos analizar un par de zootopónimos (Serpe e Xerpe), catro fitotopónimos (vinculados coa presenza de plantas leguminosas do xénero Sarothamnus), un hidrotopónimo de orixe indoeuropea (Xallas) e un nome de lugar relacionado coa existencia dunha granxa fértil ou vizosa (Vilaverde). Os documentos consultados para esta ocasión están comprendidos entre os anos 871 e 1618, aínda que o peso recae fundamentalmente nos textos baixomedievais. Este fascículo, por outra banda, remátase cunha esclarecedora entrevista realizada a Ana Isabel Boullón Agrelo, profesora titular do Departamento de Filoloxía Galega da Universidade de Santiago de Compostela. 

Ademais de traer até nós os motivos polos que Roberto Vilameá Ponte decidiu restaurar os seus apelidos, desta volta introduciremos a nosa curiosidade en topónimos que teñen que ver coas leiras localizadas ao pé dun curso fluvial, así como tamén aquelas granxas medievais posuidoras de certas particularidades. Estas poderán distinguirse pola súa localización (Vilameá, ou granxa do medio), polo seu tamaño (Vilamaior, granxa de considerábel tamaño), pola súa aparencia (Vilamor, granxa escura), ou polos seus propietarios. Unha persoa denominada Marinus será quen de gobernar un lugar chamado Vilamarín e mulleres da alta sociedade diranse señoras de Viladóniga ou Viladonga. 

Neste fascículo abordamos varios fitotopónimos que teñen que ver co Ulex europaeus (referímonos a Toxeira, Toxeiro, Toxo e quizais Toxa). Uveira igual forma parte deste tipo de topónimos, pois vincúlase coas uvas e, por conseguinte, coas explotacións vitícolas. Porén, tamén queremos tratar aquel apelido que nomeou os escritores estradenses Avelina e Marcial Valladares. Por outra banda, entre os textos utilizados para documentar tales apelidos e topónimos facilitamos un que vén ser un contrato de compravenda de animais de tiro; outro, curiosamente, achega o proceso inquisitorial contra Tomé Toxeiro, crego de Xestoso (Monfero), por ter celebrado varios sacrilexios e cerimoniais seica demoníacos. 

Neste fascículo analizaremos catro fitotopónimos (Soutomaior, Teixeira, Teixeiro e Teixido), tres topónimos vinculados co material construtivo tella (Tella, Tellada e Tellado), un haxiotopónimo (Santomé) e un antropónimo (Tomé). Alén disto, daremos conta de varios lugares do mundo denominados Soutomayor ou Sotomayor ao tempo que se lembran os vicerreis de Nova España (García Sarmiento de Soutomaior) e Navarra e Aragón (Fernando de Andrade e Soutomaior), os dous nacidos na Galiza.

Desta volta son varios os posíbeis antropónimos aquí analizados (Sesto e Sisto), un orotopónimo (Serra) e os fitotopónimos (Souto, canda algúns dos seus derivados). A documentación, conservada en distintas institucións arquivísticas, está comprendida entre os anos 1248 e 1629, e nun acordo do século XVI achegamos un contrato de aprendizaxe de boticario do que ha ser alumno Gonzalo Souteliño. Este último persoeiro porta, ademais, un apelido hoxe desaparecido, aínda que subsista na forma non restaurada Sotelino. Por último, tamén cicelamos un pouco na biografía do pirata pontevedrés Benito Soto.

Pouco a pouco, ao longo destes fascículos, fomos achegando unha boa manchea de documentos que nos identifican como pobo desde o idioma, a onomástica e a toponimia. Nesta ocasión haberá uns cinco textos da Plena Idade Media, case outros tantos do Baixo Medievo e media ducia máis da Idade Moderna. Por outra banda, recordaremos o trobador lugués Johan Romeu e teremos espazo para lembrar a guerrilleira antifascista republicana Balbina López Toxo, unha das persoas que loitaron contra os nazis en Francia.  

Ademais de tratar topónimos que teñen que ver cun curso de auga (Regueiro, Regueira e Rego), tamén se han analizar outros vinculados con propiedades ou herdos reais (Reguengo e Reis). Así mesmo contamos cun par de topónimos procedentes do antropónimo Recaredo (Recaré e Recarei) e mesmo gustamos de abordar o curioso termo Requeixo. A documentación consultada localízase nos arquivos dos que habitualmente botamos man, mais nesta ocasión mergullámonos incluso nun texto conservado na Real Chancelaría de Valladolid que leva data de 1513. 

Ademais de irmos traendo até estas liñas textos comprendidos entre os anos 1010 e 1573 para documentar os topónimos e apelidos aquí tratados, facilitamos unha fotografía dunha inscrición procedente do pazo abacial das Estacas (Cuntis) que foi tirada por Damián Porto Rico. Segundo o que se indica nela, a lareira de tal construción nobre realizouse en 1613, sendo reitor da freguesía o bacharel Gabriel Raxoi. Concluímos este fascículo cunha entrevista á escritora Mercedes Queixas Zas, que convida a cidadanía a restaurar os seus nomes e apelidos. 

Esta entrega inclúe unha entrevista ao autor Lucho Penabade Outeiro, na que sinala como foi o proceso de restauración dos seus apelidos. Nela amósase a coherencia dun actor que, ademais de usar o galego como traxe de acotío, foi quen de restaurarlle a dignidade ao seu nome. Ademais dese cuestionario facilitamos varias ciceladas na onomástica dos nomes Penabade, Ponte, Pontevedra, Pousada... e aproveitamos a ocasión, así mesmo, para recordarmos a escritora Sara Plaza Moreno, madrileña e amante da nosa lingua que logrou en 2020 o Premio Nacional de Poesía Xosemaría Pérez Parallé (2020). 

Nesta edición trataremos varios topónimos e apelidos bastante significativos na Galiza, concretamente Pazos e Pena, coas súas respectivas variantes. Así mesmo, abordaranse, entre outros, dous moi curiosos: Oxea e Paraxó. O primeiro está vinculado co antropónimo Uxía e o segundo procede dunha evolución da voz “petram”. Os textos que acompañan esta entrega, e recollidos de diversos arquivos galegos, circunscríbense sobre todo no pleno e baixo medievo (de 1154 a 1447), aínda que tamén haberá extractos ou referencias documentais dos séculos XVI e XVII.

Ademais de contarmos desta volta cunha moi interesante entrevista realizada á doutora Alexandra Cabana Outeiro, intentaremos mergullarnos en topónimos e apelidos como Novexil, Nóvoa, Oia, Orxeira, Oubiña... Como é habitual, iremos dando conta de diversos documentos históricos, algúns localizados en arquivos galegos e outros no Histórico Nacional e na Biblioteca Nacional de Francia. Desta última institución traeremos un detalle dun mapa co perfil da illa Agaléga (no arquipélago das Seychelles), bautizada así polo navegante –natural de Maceda– Xoán de Nóvoa

Ademais de tratar un bo número de apelidos e topónimos, os documentos que fornecen de datos cada un deles están distribuídos por un período ben amplo. Hai referencias de 1348, como tamén dos séculos XV e XVI. Desta volta, ademais de facer mención de persoas que na actualidade empregan os apelidos aquí tratados, rescatamos uns poucos datos sobre o navegante Francisco Antonio Mourelle de la Rúa, nado en Ponteceso. A este mariño, que puxo o pé en Alasca e descobre non poucas illas e arquipélagos austrais, róubanlle o seu diario persoal. Da información vertida nel hase servir o propio James Cook.

Alén de abordar apelidos aínda en uso na actualidade, queremos recordar nesta edición un par deles desaparecidos: Monteira e Moxa. Os documentos traídos até estas liñas son fundamentalmente do século XVI, aínda que tamén os haberá de datas ben dispares: os anos 952, 1274, 1401 e 1640. Ademais, servíndonos dos estudos que ten publicado José António Souto Cabo, lembramos a posibilidade de que o trobador Martín Moia (Moya ou Moxa) fose natural da Galiza.