No ano 2007 o Concello editou un libro pagado por aquel goberno de coalición PSdeG-BNG chamado Bipartito, onde se contaban os feitos, setenta e un anos calados, dos once asasinatos con motivo do “Glorioso Alzamiento Nacional”. Houbo unha presentación oficial na Casa de Cultura e un acto de desagravio ó día seguinte co descubrimento dunha placa nunha tosca pedra de granito que dicía: Ás víctimas de Agosto do 36.
Poucos días despois o autor do libro, o mestre dunha parroquia do concello, entrou na taberna mercar tabaco. Sentado nunha silla estaba Alfonso, home maior e vello amigo do mestre, compañeiro dalgunha que outra canta dos Reices e outras esmorgas ó xeito.
- Oiches? Teño que falar contigo un conto.
- E eu contigo, e vai ser do mesmo conto.
A bos entendedores... Non fixeron falta máis palabras porque os dous sabían que non eran cousas pra falar en público.
O mestre estaba moi interesado na conversa. Seguro que ía ser información arredor da barbarie do 36 nas cercanías. A información obtida ata o de agora fora pouca e sempre en segredo, valiosa si pero non abondaba. Sabía tamén que na aldea todo ten o seu tempo e as présas non son nunca boas. Por iso tardou uns días en ir, dando así tempo ó pouso, á normal moderación.
E contaron. Contaron o que nunca tiñan dito a ninguén fóra da súa familia. Miserias e medos pasados. Que se Xan tivera que se agochar na xesteira de... que se Pedro durmira varios meses no muíño vello de... que se o outro...
E logo fixeran algo? Non ho. Hai quen di que fora cousa do crego... que se houbera un enfrontamento porque non quixo paga-lo ferrado de centeo á igrexa... Non podo, señor cura, faime falta pra pan prós meus fillos... e esta lóxica non foi dabondo, seica.
Os máis deles estaban metidos no Sindicato de Labradores de Boimorto y sus Contornos que en asemblea extraordinaria proclamou a II República española en Boimorto o 19 de abril do 31 e agasallou ó Concello cunha bandeira tricolor pra que se izase os días festivos e cando fose necesario.
Pecados imperdoables. Os labregos, fosen caseteiros, caseiros ou pequenos propietarios non tiñan máis dereitos có sometemento ós amos. Claro que algúns estiveran en Cuba e alí viran outros mundos menos sombríos.
Pero fora tanto o sangue dos desaparecidos... Curioso, non si? Todos sabían que mataran en Ortoño seis e no Amenal cinco. Todos sabían quen foran os verdugos... O "Burra Preñada" e compinches... os "facistas". Todos sabían pero oficialmente estaban desaparecidos e non podían ser nomeados. Tamén sabían todos que á tardiña había quen asalaban pola ventá do fregadoiro se rezaban o rosario ou non. Tamén soportaban a prepotencia dos represores e os sorrisos de través...
Todos sabían pero nós nunca soubemos...
- E logo por que mo contades agora e cantas veces teño preguntado e nunca nada dixestes?
- Porque ata que levantou a lebre non se podía falar
A transmisión oral da intrahistoria, da común, dos feitos narrados ó pé da lareira, esquecía esta parte. O silencio era o código a seguir por todos e todas. Ata antonte.
Hoxe non queda ninguén que nolo conte aínda que quixese. Morreron todos.
A lousa da represión capou un anaco moi importante do coñecemento común.
A lousa da represión durou demasiado tempo e aínda está aí. Non a sentides?
