Psiconautas

Q is for QUENTIN, who sank in a mire 

Edward Gorey

Contemplar moitas das imaxes deste filme, de Alberto Vázquez e Pedro Rivero, é como botar os ollos ao inferno de Dante, para comprobar os efectos da violencia, materializada no fondo daquel val asolagado -mencionado no Canto XII- por un río sanguento. A visión da área industrial, causa da devastación absoluta, o cemiterio ateigado de sepulturas nese outeiro gris e triste, cunha árbore negra á esquerda, acadan o seu esplendor cáustico no abismo vermello que vemos a través dos ollos de Birdboy, despois de consumir a droga á que está enganchado. Unha atmosfera opresiva que esmaga os corpos dos personaxes co desgarro interno que os arrastra. Esta fábula macabra relata o que acontece nun só día, como explica o propio Alberto Vázquez, algo que, certamente, non é tan doado de percibir, dado que o ritmo narrativo é lento, así é que, ben poderiamos sentir que transcorreu máis tempo. En todo caso, apunto este dato porque creo que haberá quen non se detivese nesta cuestión, que, sen dúbida, constitúe unha parte esencial do resultado final, na medida en que dá prioridade á duración, de xeito que a narrativa devén instrospectiva, ao afondar nas sombras que atormentan a psique de todos os personaxes. Para o debuxante a cousa está clara, o seu desexo non era construír un conto de boísmo infame e hipócrita, así é que o uso da cor é determinante para que conectemos coa asfixia que experimentan as vítimas -Birdboy, Dinki, Sandra, Zorrito ou os mariñeiros toxicómanos- e aqueloutros que, de entrada, semellan vitimarios -Matones, Falso Pai de Dinki, Jonathan, Xefe de Policía e Aprendiz, Líder Rata-, mais son igualmente vítimas, porque tamén reciben violencia, malia tomar, a posteriori, a decisión de a proxectar contra outros, unha decisión que pode, en principio, confundir a respecto do lugar no que se sitúan realmente nese espazo dantesco. Esta ambigüidade arrequece aínda máis o relato, que, claramente, se beneficia dos trazos psicolóxicos que definen os personaxes ao ofrecernos diferentes perspectivas.

Coma no teatro, chegamos ao coñecemento dos protagonistas -o filme é coral- por medio da observación atenta. Aprezamos o continente, ese aspecto externo dentro do conxunto opresivo no que viven, e, como público privilexiado que somos, dado que estamos en todas partes, conformaremos o retrato final, adentrándonos igualmente no contido, tendo conta non só dos rumores -a análise prexuízosa duns personaxes sobre outros-, mais tamén do que din eles propios, do que calan, do que pensan, do que fan ou non fan... A existencia de matices na configuración dos protagonistas permite pois que contemplemos tanto as luces como as sombras de seu, sen maniqueísmo. A todo isto axuda a linguaxe visual que proporciona o cromatismo da fita. “Es un color expresivo -explica A.V- No buscas un naturalismo en el color, que es una cosa que a mi me fastidia bastante. Es una manía. Me fastidia que los cielos sean azules, los árboles verdes... El color lo tratamos -volve insistir- de una manera expresiva, según lo que queramos contar. Hay una evolución cromática. Ese fue el mayor rompecabezas”. Esta aclaración de Vázquez remítenos á curtametraxe anterior, tamén moi atraente, Sangre de Unicornio (2013), na que xa empregara o contraste para expresarse. Lémbrese aquel oso precioso, de grandes ollos azuis, que camiñaba con paso firme polo bosque, con arco e frechas, listo para cazar o unicornio. Fagamos memoria daquelas frases ferintes que o animal lle dedicaba ao seu irmán Gregorio - “Hace mucho que dejaste de ser estético. Todos los ositos comentamos a tus espaldas lo obeso que estás y lo poco mono, suave y amorosito que resultas últimamente”-, cunha crueldade insólita, que, obviamente, non era a esperábel nun oso tan lindo. A este comportamento inesperado do protagonista contribuía tamén o tema da banda sonora -Respirando odio, do grupo coruñés Hongo- que, co seu son sucio, crúo e de ritmo rápido, alén do fondo branco dos debuxos, combinado coa presenza do rosa ou o vermello, alimentaban a tensión narrativa, o pulso entre a tenrura e a crueldade que tanto gusta a Alberto Vázquez. 

A existencia de matices na configuración dos protagonistas permite pois que contemplemos tanto as luces como as sombras de seu, sen maniqueísmo

Iso sen mencionar o preludio tan suxerente da curta, con esa voz en off que dicía aquilo de “El unicornio es la bestia que señala el camino y guarda el portal. El unicornio es la llave. El unicornio es la puerta. El unicornio es la llave que abre la puerta. ¡Maravillaos ante la obra de Dios, vuestro Señor!”. Irresistíbel? Certamente. O oso prepotente e vaidoso - “¡Soy bonito, eh!”- engaiolounos, como tamén esas invectivas malévolas que se lle soltaba ao pringado de Gregorio. Humor negro? Obviamente si. Para quen guste diso, Sangre de Unicornio ha ser unha pequena fita ben interesante. Pero, volvendo a “Psiconautas, los niños olvidados”, cómpre poñer en valor a solidez narrativa. Vázquez e Rivero presentan dúas tramas ben ensarilladas, a de Birdboy e mais a de Dinki, ademais doutras microhistorias que fornecen a complexidade do relato. Tamén son ben interesantes os paralelismos coa realidade, isto é, a devastación ecolóxica; a presenza dunha xuventude desencantada, sen expectativas laborais; a referencia á autoridade familiar coa súa toxicidade implícita na transmisión de pais a fillas de tantos traumas sen xestionar; a crítica dunha relixiosidade extemporánea -impagábel ese “niño jesús” que chora sangue, por certo-; a idea do suicidio como solución última, froito dese nihilismo exacerbado que asolaga toda a historia-; 

e, volvo insistir, o factor estético, eses debuxos sinxelos inseridos nun cromatismo peculiar, que, moi atinadamente, bebe das mellores fontes, algo que o crítico Jordi Costa destaca no seu artigo -Macabra ingenuidad- con moito acerto. Entre os referentes de Vázquez, Costa sinala a evidente influencia de Edward Gorey, concretamente da súa obra máis valorada “Los pequeños macabros”, alén do libro de poemas de Tim Burton “La melancólica muerte del chico ostra y otras historias”, no que aparecen o xenial Supermancha, o Chico Tóxico -probábel inspiración de Birdboy?-, La niña mirona, El chico robot -eis o Señor Reloggio de Psiconautas?-, Ojos de clavo, La niña de muchos ojos... No entanto, o crítico de El País conclúe a súa breve análise, cunha valoración inesperada. Cal? Esta: “Vázquez se ha tomado en serio su condición de animador -Por que non ía facelo?- (...) pero no estaría de más que algún día se pregunte si es conveniente seguir invocando a Tim Burton (o a Mark Ryden) en lugar de articular un universo imaginario distintivo”. Curiosa apreciación final a de Jordi Costa. Escribo isto pola sorpresa que me causou lela tendo conta do que afirma nas liñas anteriores - “Los personajes se mueven como el trazo de Alberto Vázquez requiere y el lenguaje visual de la película se impone como firme identidad estilística”- previas a esa conclusión final. O ton condescendente pode confundir a quen le. Porque, se como afirma nun principio, a fita “se impone como firme indentidad estilística”, non se comprende o prurito final. Sinceramente, non concordo con esa conclusión. Creo que, no canto de entrar en cuestións de “orixinalidade”, co pouso moral que iso leva implícito, é máis interesante poñer en valor o xeito en que Vázquez lle dá nova forma a un camiño iniciado con anterioridade por outros artistas, á marxe de que con ese pouso de contemporaneidade que imprime a todo o seu traballo, reflicte claramente a percepción, tantas veces desencantada, da xuventude que anda agora na treintena. Escoller os referentes forma parte da autodefinición que a min, particularmente, si me interesa e que decido non cuestionar. Talvez porque, de nos poñer exquisitas, tamén poderiamos cuestionarnos se tal orixinalidade artística é posíbel, tendo conta das obras de arte que podemos aprezar nas grotas de Altamira. Despois de Altamira todo é decadencia? Non o creo. Dende Altamira xurdiron artistas excepcionais, con ideas luminosas, que melloraron o noso desfrute contemplativo. No caso do cinema, aí temos a Lotte Reiniger (1899-1981), que recolleu o legado do teatro de sombras chinescas para realizar ese excelente filme Las aventuras del príncipe Achmed -Die abenteuer des pinzen Achmed- en 1926, onde fai uso, por primeira vez na historia do cinema de animación, da cámara multiplano que lle permitiu conseguir así o efecto de profundidade, algo que tamén fai con gran mestría Alberto Vázquez, un cineasta que se abre camiño con paso firme e deixa claras as bases do que podemos considerar un estilo propio.