Eu, Daniel Blake, o último traballo de Ken Loach, que levou a Palma de Ouro en Cannes ao Mellor Filme, xa está en Numax [nota de Sermos: cinema de Compostela onde no momento en que se redactou este artigo se podía ver o filme]. A película competía polo premio con Elle, de Paul Verhoeven, Paterson, de Jim Jarmusch, Sieranevada, de Cristi Puiu, Toni Edermann, de Maren Ade, ou Aquarius, de Kleber Mendonça Filho. De todas as nominadas, só puiden ver, polo de agora, Elle, de Verhoeven, e Toni Eddermann, que me pareceron bastante mellores. O desacordo ao respecto dos premios que se outorgan é algo natural e nada dramático. Ás veces concordamos cos filmes galardoados e outras non tanto. Non aconteceu iso coa prensa acreditada do Festival de Cannes, que deixou moi clara a súa decepción e malestar por este recoñecemento do filme de Loach. A crítica que se lle fixo foi que o cineasta empregou recursos fáciles, tramposos e sensacionalistas para transmitir un discurso político. Outra opinión interesante que fai referencia a este intento de manipular as emocións do público é a de Daniel Reigosa, que considera excesivamente insistente a denuncia do director británico. “Loach -escribe Reigosa- se muestra excesivamente insistente en su denuncia y su explícito subrayado de las deficiencias del sistema acaba cayendo inevitablemente en un cierto tono de autoparodia. El genio inglés aprisiona a sus personajes en las sucesivas (y exageradas) desgracias, quedando poco espacio para un humor que no acaba de aflorar de manera natural”. Daniel Reigosa non acaba de ver esta historia de Loach, porque percibe nela, como tamén nos últimos traballos do británico, un certo maniqueísmo, que busca a nosa empatía, e, nese intento, está moi preto da demagoxia. Por outra banda, Joaquín Torán, alén de lle recoñecer á película un estilo descarnado, considera, do mesmo xeito que Reigosa, que se observa nela, nidiamente, un ton moralista que remata por impoñerse á trama e aos personaxes, pero matiza -e isto é ben interesante- que “tampoco hay que olvidar que en el tándem creativo es uno de los pocos, cuando no el único, en atreverse a ponerle rostro y voz a los desfavorecidos”. Hai moitas outras opinións que inciden na visión de Reigosa e Torán, así é que non paga a pena traelas todas aquí, porque resultaría redundante. O máis afiado que lin sobre Eu, Daniel Blake, foron estas dúas citadas arriba. A partir delas, intentarei entrar en materia, algo que non me resulta moi doado por dúas razóns. A primeira é que non vin toda a filmografía de Loach, así é que non poderei facer unha valoración da posíbel deriva maniquea das súas última películas, como apunta Reigosa. A segunda é que con tanta crítica e polémica polo recoñecemento que recibiu en Cannes, afirmar que é un gran filme faise difícil de defender, porque creo que esas valoracións son, en gran parte, certeiras. Malia todo, como a temática non só me interesa, mais a considero pertinente a día de hoxe, ousarei poñer en valor esta historia de Loach. A pesar de todo.
A crítica que se lle fixo foi que o cineasta empregou recursos fáciles, tramposos e sensacionalistas para transmitir un discurso político
De contemplarmos este relato dende un punto de vista estético, é verdade que resulta moralista, na medida en que utiliza algunhas secuencias, excesivamente dramáticas, para dirixir as emocións do público e conducilo a unha conclusión evidente: o capitalismo esmaga a xente. Supoño que gran parte do público concordará con esta visión, así é que o “problema” non é a mensaxe que transmite, mais a maneira en que o fai dado o sentimentalismo que impregna algunha das secuencias. Estamos ante un filme político militante, en efecto, así é que a instrumentalización dos personaxes é a esperábel neste tipo de cinema, que intenta, na medida do posíbel, facer unha denuncia e concienciar o espectador para xerar unha acción a posteriori. Que isto teña lugar, aquí e agora, é xa outro cantar porque o cinema non deixa de ser, en certo xeito, unha fábula. A que nos ofrece Loach pretende, máis unha vez, dar conta da opresión da clase obreira. Agora ben, para xerar unha reflexión seria no espectador que derive nunha acción concreta, non é tan interesante reflectir todo o que sucede como seleccionar entre o que sucede aquilo que deixe ver o que se considera nocivo e denunciábel -a inxustiza- e mirar ben como se fai. Neste sentido, ser explícito pode ir en detrimento da forma, se o director usa as escenas como pretexto para soltar o seu discurso. É ben máis interesante conseguir que a devandita forma se encha de contido, liberándoa del. Creo que un exemplo claro disto témolo nos filmes de Pedro Costa.
Ser explícito pode ir en detrimento da forma, se o director usa as escenas como pretexto para soltar o seu discurso
Neles, as imaxes constitúen unha linguaxe propia, xenuina, que nos permite ser espectadores, non só da violencia padecida polos corpos, mais da violencia no seu acontecer, isto é, xusto no momento en que se produce, a través do contraste entre o ruído da destrución que vén de fóra e as conversas breves, case murmuradas, que teñen lugar dentro das casas en ruínas, por exemplo. Nos seus traballos a devandita forma non sofre as consecuencias da tiranía do discurso, así é que as imaxes poden ser fermosas e sorprendentes. Tendo conta disto, parece claro que, malia non haber unha denuncia explícita, si son políticas e conmoven enormemente, sen que o espectador se sinta manipulado. As imaxes de Pedro Costa se significan polo tanto soas e teñen, en efecto, un forte impacto en nós. Son pezas de arte, sen moralismo. Penso que o portugués ten moi claro que o realmente político dun filme radica na propia montaxe, é dicir, naquilo que se decide amosar e na maneira en que se materializa. Unha vez estabelecida a diferenza entre cinema de interese político e cinema político militante, ao que se adscribe o británico Ken Loach, podemos preguntarnos xa se o que este nos presenta nesta historia é pertinente dende un punto de vista radical. É evidente que Eu, Daniel Blake, afonda na situación dramática dos seus personaxes, e, nese sentido, Loach escolleu o que lle interesaba contar: o abuso de poder e mais a penalización da pobreza. Isto é nidiamente unha selección realizada cun criterio moi determinado. Podería terse centrado simplemente en relatar a vida dos seus protagonistas, dando conta das súas relacións sentimentais e vicisitudes da vida cotiá, poño por caso, a través do que lles vai sucedendo ou das súas conversas ao respecto. A decisión de que vexamos como e por que sofren Daniel e Katie é unha decisión política propia dun militante, evidentemente. Por esa razón quixo gravar unhas secuencias e non outras. Escribo isto e penso na que ten lugar no banco de alimentos, onde podemos ver a Katie abrir unha lata de tomate, ás agochadas, botalo nas mans e comer con desesperación, algo polo que sentirá vergoña ao ser descuberta, ao tempo que nós, ou unha gran parte de nós, experimentaremos angustia. Loach parece estar subido nunha atalaia moral bretchiana dende a que pretende amosar aquilo sobre o que urxe reflexionar. Isto é ben interesante, mais o problema radica no procedemento estético empregado que, volvo insistir, consiste, a grandes trazos, na retorcedura das emocións ás que nos somete, mediante unha exposición descarnada da febleza das vítimas do Estado, cuxa Administración non é unicamente ineficaz mais violenta. Outro exemplo desa presunta esaxeración témolo cando vemos a Daniel, o protagonista desta historia, sentado diante dun ordenador sen saber sequera como utilizar o rato. Amosar esa fenda entre o mundo anterior ao que Daniel Blake pertence, un mundo manual e analóxico, e o dixital, do que non sabe ren, é outro truco fácil para suscitar empatía. Loach pretende facer visíbel a febleza dese home ante unha invasión dixital totalizadora que o machuca. Solicitar unha baixa laboral a través dunha páxina de internet faise moi difícil para o personaxe desta historia. Daquela, Daniel Blake é, ademais de pobre, analfabeto. Vitimización dobre? Penso que si. Ken Loach intenta transmitir a sensación de desamparo e descontento que experimenta o protagonista ao se ver nesa tesitura humillante. Nós, como público, sentiremos certa incomodidade, porque a escena resulta impostada, algo que deriva do desexo incisivo de nos manipular para que vexamos o que el ve. E que é iso? Pois basicamente o xeito en que se tece a arañeira da miseria e de que maneira esta miseria é catapultada fóra do escenario en que a realidade neoliberal se desenvolve. Loach coloca diante dos nosos ollos aquilo que non vemos, porque non o queremos ver, nin tampouco non temos a capacidade de o saber ver. Como consecuencia disto, a mensaxe será moi clara. Na opinión do británico -algo que compartimos con el moitas persoas- o sistema culpa da pobreza a quen vive inserido nela. Dar conta disto é interesante dende un punto de vista ético, si, mais o caso é que a historia non resulta moi alentadora, porque tanto Daniel como Katie aparecen como vítimas, ubicados no espazo da opresión. Talvez sería máis efectivo situalos noutro lugar distinto: na resistencia, con predisposición para facer fronte ao poder. Isto sería menos conservador, na medida en que amosaría a loita contra esa realidade hostil, que nós alimentamos ao querer obter un lugar dentro do sistema de operacións políticas tradicionais e non pensar o impensábel: a utopía política.
Na opinión do británico -algo que compartimos con el moitas persoas- o sistema culpa da pobreza a quen vive inserido nela
Paréceme que este relato de Loach fica dentro da narrativa tradicional de ficción política e non creo que poida xerar ningún tipo de protesta social. Como espectadora sentínme invadida por unha sensación de angustia, é certo. Ao ver a febleza de Daniel e Katie, experimentei a compaixón natural que poden provocar as inxustizas, mais a cousa non pasou de aí. Creo que este tipo de historias, que reproducen a violencia que padece a clase obreira, non chegan ao punto que se quere. Para iso sería imprescindíbel que se fixese presente esta crítica tamén noutros ámbitos. Nos medios de comunicación, por exemplo, e, por riba de todo, todo no sistema educativo, que, obviamente, está a reproducir un xeito convencional de interpretar o mundo e de interactuar nel, na medida en que non se ocupa de fomentar emancipación intelectual de ningún tipo, porque se desenvolve dentro duns parámetros teóricos nos que a análise profunda do que acontece e do que se conta nos medios que acontece non existe. En todo caso, volvendo ao filme, podemos poñer en valor o propio obxectivo, moi loábel dende un punto de vista ético, e, por esa razón, malia non concordar co recoñecemento que recibiu en Cannes, consideralo interesante e necesario nestes tempos de insania. Dar conta desa penalización da clase traballadora, en risco de exclusión social, é algo sobre o que cómpre reflexionar e tomar medidas. Isto faise moi interesante e atraente, en efecto, porque visibilizar esta manifestación concreta do terrorismo do Estado, materializado nos corpos por medio de enfermidades como a depresión, é imprescindíbel para pensarmos o real dende un ángulo distinto do habitual, que, obviamente, requirirá unha resposta activa, fóra xa dos espazos institucionais. A psiquiatrización constante dos problemas sociais, que forma parte do devandito terrorismo de Estado, constitúe entón o eixo da denuncia de Loach. Vemos isto no trato displicente e agresivo do funcionariado non só con Daniel mais tamén con Katie ata minarlles a autoestima e deixalos varados na tristura. Loach dá conta do penoso proceso de criminalización dos dous personaxes, por perderen o seu traballo, alén de nos amosar a pesadez que implica ter que lidiar cunha Administración incompetente que complica todo e non resolve nada en absoluto. A finalidade deste tortuoso procedemento burocrático é provocar canseira, desgastar as vítimas, para, finalmente, botalas fóra do sistema, convertelas nunha especie humana invisíbel da que podemos falar en abstracto, pero da que apenas sabemos nada. Quen son e cal é o seu nome? Nesta película temos claro quen é o protagonista: un home de 59 anos, viúvo, que se dedicou á ebanistería e traballou por conta propia -algo inusual en Loach, que adoita presentarnos a traballadores e traballadoras de empresas, non autónomos-, amigo da veciñanza, tenro coa filla e mais co fillo de Katie, solidario, repousado... Tamén temos claro como se chama, Daniel Blake, un dato importante que nos permite coñecer o nome dun traballador concreto, cun problema determinado e unha historia de seu. É verosímil esta historia? Si, éo. Tendo conta pois da verosimilitude deste caso, volvamos agora á idea da esaxeración que criticamos nas escenas comentadas máis arriba, reubiquémolas dentro dos espazos en que se desenvolven e tratemos de ver ata que punto son, en si mesmas esaxeradas, ou, talvez, simplemente as esaxerou o propio director, que é ben diferente. Segundo isto, o que percibimos “agrandado” no filme, éo simplemente dende un punto de vista estético, porque máis unha vez comprobamos que a realidade supera a ficción. Eis os casos de desafiuzamentos que deixaron a moitas persoas sen fogar, poño por caso. Daquela, as cousas veñen sendo como o director nolas amosa ou incluso peor. Partindo desta realidade comprobábel, á marxe desa manipulación das emocións que sentimos con determinadas escenas, o británico consegue, polo menos, facernos pensar un pouco. Isto non está mal. Sobre todo se recoñecemos, en primeiro lugar, que o de pensar é un hábito moi mal visto nunha sociedade consumista como a nosa, e, en segundo lugar, que poucas persoas o fan por conta propia.
