Asegura Jim Jarmush que apenas podemos facer nada co paso do tempo. A inutilidade de querer actuar sobre el, de o deter ou adiar, mesmo de ir por diante, resulta imposíbel. Seguramente por iso afirma que leva toda a vida tratando de vivir nel. Pero que significa iso de vivir dentro dese tempo imbatíbel, que supón? Intentar responder a esta pregunta ao respecto da maneira en que poderiamos habitar nesa cuarta diemensión dá como resultado, no caso do director americano, filmes tan singulares como Only Lovers Left Alive (2013) ou Paterson (2016), entre outros.
Dende diferentes ópticas, Jarmush penetra nos devanditos filmes nese fluír estraño do acontecer, nos seus espazos invisíbeis en que as cousas suceden, con máis ou menos fortuna para os seus personaxes. Se na historia dos vampiros o amor que senten os amantes trascende o tempo e nos sitúa ante a expectación estraña da continuidade infinita, implícita niso de vivir ad aeternum, cun pouso existencial denso, lento, e, paradoxalmente, nalgúns intres, mesmo vaporoso, acompañado dunha estética tenebrosa, con ese compoñente azul que percibimos, inconscientemente, polo baixo do branco, en Paterson a cousa é ben diferente, porque o que destaca na historia do condutor de bus e mais da súa compañeira, Laura, é a intrascedencia, ese xeito de ir vivindo aos poucos, como mellor nos pareza e consideremos. Paterson é un tipo grande, literal e figuradamente. É grande pola estatura de seu -1'89 mide o actor, Adam Driver-, que percibimos ao se abrir camiño en alancadas polas rúas da cidade, neses paseos que a Jim Jarmush tanto lle gustan para ofrecernos un retrato das casas, situadas en ringleiras, unha tras doutra, e ao comparalo co resto dos personaxes, certamente de menor tamaño.
No entanto, Paterson é grande, por riba de todo, pola súa actitude ante a vida. É difícil non simpatizar con el, coa humildade de seu. De carácter introspectivo, este poeta insólito é un sosegado observador, mais sempre amábel e de bo trato, que posúe, ademais, a marabillosa virtude de saber ser feliz con pouca cousa. E aquí radica o encanto desta historia de Jarmush, moi diferente doutras anteriores, nas que se percibía nidiamente o gusto polo aspecto “cool” da contracultura, que, nalgúns casos, coma no filme Only Lovers Left Alive, desprendía certo elitismo visíbel nas conversas deses vampiros tan sofisticados que lían, entre tantos outros, a Shelley, Poe ou Wolstonecrafft, alén de se interrogar a si mesmos sobre o carácter dos autores e autoras citados, aos que Adam, o vampiro, coñecera en profundidade. “E que me dis de Mary, como era Mary Wolstonecraft? Veña, dimo! Que tal era?”, preguntaba a Eve, ao que el, intenso e misterioso, respondía, coma quen fala da veciña do lado, “Era deliciosa”. Este tipo de charlas sobre literatura, ciencia -tamén falaban de Nicola Tesla- e música, con apreciacións sutís, tan alleas á vida cotiá, que ralentizaban o tempo desa historia, ao dilatar o instante, eternizándoo case, apenas teñen presencia en Paterson.
O propio Jim Jarmush é consciente disto e asegura, na entrevista que lle fixo Gabe Klinger -crítico de cine-, que Paterson é unha historia “intencionadamente liviana. -e continúa- Non é dramática, non é deslumbrante, non ten unha trama intelixente. A estrutura, cos sete días da semana..., estou certo que xa se fixo antes. Formalmente é case obvia. É unha simplificación das cousas que esperamos. Compraceunos celebrar esa levidade”. Ata que punto a levidade favorece o acceso a un estado de felicidade e repouso é unha cuestión ben interesante que o filme de Paterson trata con humor e delicadeza. Non é que nos dea un resposta ao respecto disto, nin tampouco non indica que sexa mellor ou peor vivir así, nesa celebración da irrelevancia, porque non hai ningún tipo de moralina nos filmes de Jarmush. O que vemos nesta historia é simplemente un fragmento temporal da vida dun condutor de bus -unha semana, de luns a domingo- que nin é cool, nin creo que quixese selo de saber o que iso significa. Paterson non é entón ningún “outsider” que loite contra o sistema, forma parte del, está inserido no modo de vida americano e non cuestiona nada. Vive. Ao respecto disto, o cineasta aclara que os personaxes que aparecen nesta historia “son xente da clase traballadora que se atopa dentro do sistema pero ao mesmo tempo son moi creativos. Todos eles son interesantes, mais cómpre non xulgalos. O mundo ten unha chea de misterios e cousas estrañas e cómpre abrirse a elas abrir os ollos e non pecharse”.
Isto de festexar a rutina cos seus pequenos detalles, de nos deixar levar pola sensación do propio acontecer, asumindo que somos o que sucede, na medida en que estamos inseridos na envoltura temporal, e deixar a un lado, polo menos durante algún tempo, ese estado de alerta en que nos colocan os compromisos políticos, culturais e sociais, pode ser estimulante e poñer luz naqueles ángulos nos que hai un pouco de escuridade. Talvez un certo repouso e separación permita ver con maior claridade o que noutro tempo non se entendeu e aprender a desfrutar da vida, aceptando a nosa condición. Somos irrelevantes, formamos parte dun universo enorme do que apenas sabemos nada, mais aínda así, queremos que nos miren. Paterson non quere iso, porque aceptou esa irrelevancia de seu, así é que desfruta dos detalles nimios e apenas se incomoda. Non necesita ser percibido así é que non desexa publicar os poemas que escribe, pode vivir perfectamente sen que iso se saiba. Daquela, celebra as palabras, igual que celebra unha pizza, cando a súa muller, Laura, o convida a comer algo distinto, fóra da casa. Le con paixón os poemas de William Carlos Williams (1883-1963, New Jersey) ao que admira, e que inflúe nas reflexións poéticas que escribe no seu caderno de notas.
Como o poeta de Rutherford, Paterson é un “intermediario” entre a realidade que observa con atención e a linguaxe, así é que o que anota nese caderno son bosquexos do que intúe, daquilo que pode entrever, pola baixo da apariencia real que o mundo das cousas ten ante os seus ollos. As sensacións e o fragmentarismo son inherentes polo tanto á esa poesía que lle rouba ao propio acontecer e ao que iso significa para el. O amor, por exemplo. El ve amor cando contempla a Laura, percíbeo porque o sente moi dentro del e desfruta admirando cada movemento desa muller que o acompaña día tras día. Olla entón con atención o entusiasmo que ela pon en cada cousa que fai, en cada pequeno proxecto, mira embriagado os brazos, achégase para escoitar a súa respiración, coloca un bico no corpo espido e marcha traballar... Amar para vivir? En certo xeito si, porque o protagonista ama a súa vida, celebra o que o arrodea. Non vive na carencia, así é que está a gusto co que ten. A verdade é que se fai delicioso o tratamento da sensualidade dos amantes nos filmes de Jarmush. Esa maneira en que nos presenta os corpos espidos, fráxiles, que se achegan docemente o un ao outro, cun desexo que eclosiona a partir do tacto morno que os envolve. Vemos neles o anhelo e deducimos que ese sexo que se nos ofrece é similar a un aloumiño estendido no tempo, na medida en que celebra a cadencia, o compás, a lentitude. Vexo isto nos amantes de Mystery Train (1989), no que aparece un adolescente Nagase Masatoshi, que fai un cameo en Paterson, contra o final, conversando co protagonista sobre o poeta William Carlos Willliams e facéndolle entrega dun caderno, xusto despois de que Marvin, ese can fascinante, lle estragase o seu. Unha chiscadela de ollo ao cinema xaponés que tanto gusta destas “casualidades”? Podería ser. Porén, se continuamos co asunto desa representación da sexualidade como algo pausado, creo que podemos fixarnos tamén en Only Lovers Left Alive, onde non só os encontros eran pracenteiramente lentos, mais tamén o feito de alimentarse. Daba gusto ver como se extasiaban ao beberen sangue...
Este tratamento da intimidade amatoria, poñendo en valor a delicadeza do intenso, é ben coherente coa estética Jarmushiana, que se comprace no acontecer introspectivo, que, trasladado á realidade, dá como resultado un ritmo lento, cun fío narrativo praticamente inexistente, que provoca no público esa sensación de que non sucede nada. No caso de Paterson a coherencia e cohesión son dunha exactitude matemática, tanto dende un punto de vista formal como do contido. Creo isto na medida en que observo que Jarmush consegue trasladar esa idea do poeta de Rutherford, William Carlos Williams -un nome curiosamente capicúa-, de que as ideas estás nas cousas, así é que retrata a irrelevancia, insisto, e celebra nese percorrido de sete días, en que practicamente todo se repite agás algúns detalles, a levidade. Como o poeta, co seu rompedor poema Paterson, constrúe unha historia feita de pequenos intres, con certas duplicidades que constrúen esa matématica estética á que me refería arriba. A saber, tanto o protagonista do poema -un deses “dramatis personae”, que pululan polo libro do poeta norteamericano- como o do filme, levan o nome da cidade, Paterson. No caso do personaxe poético, ese home-cidade faise simbólico. No entanto, no filme percibímolo como real, próximo.
Do mesmo xeito que W.C.W se deleita con aspectos prosaicos da vida cotiá, que confiren ao texto certa ironía, “Ladraban los perros de forma variada los árboles/ acercaban sus dedos a sus narices./ Ningún poeta ha venido” -desta última frase inferimos un “moito mellor!” de WCW, que detestaba o academicismo, dito sexa de paso-, tamén o condutor do bus goza deses intres de excelencia natural en que o fluír nos agasalla con pequenas explosións de risa non buscadas, mais gratamente atopadas para a nosa felicidade máis simple. Aí están eses momentos con Marvin, o can da parella, que estabelece unha relación de competitividade con Paterson, pola atención e amor de Laura e que, nalgún intre, deixa ver, con claridade, que é un auténtico -e delicioso, creo eu- cabroncete. Fabuloso está pois o buldog inglés, con esa cara de culpábel, agochado detrás da porta, pola que asoma o fociño, cando os esposos chegan a casa e ven o caderno dos poemas polo chan, completamente rillado. Despois desa escena teremos a Adam Driver nun vis-à-vis con este artista singular, ao que lle espeta distante iso de “Non me caes ben, Marvin”. A faciana de Marvin é nese momento todo un poema. En todo caso, o sangue non chega ao río. Paterson é un “quiet man”, así é que todo continuará coma sempre. Ambos os dous irán pasear cada noite xuntos, queiran ou non. Iso si, Marvin non se libra dun pequeno castigo e será excluído, en parte, do triángulo amoroso, ao se ver confinado a un certo aillamento. Agora ben, alén destes detalles marabillosos que iluminan a historia de Jarmush, para achegala á xenialidade, será interesante continuar coas duplicidades que dan solidez formal ao conxunto. Aí están, por exemplo, as autorreferencias, como esa aparición sopresa -anteriormente mencionada- do actor Nagase Masatoshi -que xa aparecera en Mystery train (1989)-, ou o uso, máis unha vez, dos travellings laterais que deixan ver a liña de casas -As de Detroit en Only Lovers Left Alive (2013), as de Nova Orleáns, en Down by Law (1986) e agora as de Paterson-, que contribúen á configuración dunha esencia identifícábel no cineasta, que, obviamente, desfruta coa mestura, e, nese sentido, crea un estilo persoal que o define e identifica. Hai en Jarmush un deleite, un gozo intenso con algo, en apariencia, inútil: a beleza. Diso tratan os seus filmes, desa beleza, ás veces hostil, na medida en que non quere ser tocada, ou desoutra tan deliciosa que nos convida a que a habitemos. O sitio da beleza é un lugar en suspenso, algo asociado ao desexo que se estende e dilata, que desaparece e volve presentarse novamente. Algúns, atópano na música, así é que arelan ficar alí, e soar con ela. Outras buscarán ese espazo nas imaxes, intentarán, por tanto, ser a expresión de algo, verse impresas no corazón de quen mira. Se é a poesía quen captura, talvez suceda o que lle aconteceu ao Vladimir Mayakovsky que aparece no poema do norteamericano Robert Padgett -a que pertencen os poemas que escribe o protagonista do filme de Jarmush- e di so de “(...) estamos dentro do poema, non fóra”. Entendo que Jarmush equipara beleza a desexo, así é que, nese sentido, é un “desexante”, porque o propio feito de arelar, continuamente, sitúao nas coordenadas exactas nas que ese fenómeno espectral se produce. Por esa razón, o cineasta norteamericano é claramente un esteta, porque é a beleza coa inutilidade de seu quen o ten fascinado, o que o move e conmove. Aliméntase dela, vorazmente. Así é que a busca nos lugares que, ao seu ver, son máis propicios, isto é, a literatura, a música, as artes, a filosofía. E non só. Buscará tamén o seu trazo na cultura popular, no rokc, no blues, nas bandas deseñadas... Desa admiración e da curiosidade constante xorde a singularidade de seu. A Jim Jarmush gústalle mirar, é un voyeur sutil e afiado. El aprende e aprende. Sempre está aprendendo
