Distàncies curtes

Se ti me preguntases por que escribo diríache: “escribo porque non podo identificarme

con nada”. Ningunha posición, poucas persoas, algunha idea, ningún fogar.

MDC

Que diferente a visión daquelas e daqueloutros que viviron a xuventude nos 80 da que poden ter, a día de hoxe, as persoas que naceron naquela altura e andan agora na trintena! Hai, en principio, unha sensación de desencanto nas últimas que non existía nas primeiras, dada a inxenuidade que supuña o comezo do desfrute dunha ilusión de liberdade, que, principalmente, se materializou na celebración do sexo sen ataduras. Sexo libre, que, en moito casos, non se conseguiu, porque a interiorización do desapego era un tributo que poucas persoas estiveron dispostas a pagar. Neste sentido as diferenzas, talvez, non sexan tan grandes, pois a idea de “compromiso” segue a estar vencellada á dependencia, ben da parella ou ben do grupo de amizades. Daquela, nin somos iguais á xente da trintena, nin tampouco non tan distintas. Hai aínda algúns camiños que consideramos difíciles de percorrer. A independencia emocional é un deles. Neste sentido, podo comprender a confusión dos personaxes que aparecen no último filme de Elena Trapé, Les distàncies. O desexo de recuperar o perdido e volver ao pasado, de arrincar da memoria aquelas horas vividas co grupo de amigos, ou con aquel amor apaixoado que vibraba exponencialmente, pode ser moi tentador. A cousa vén sendo, máis ou menos, así: mentres esteamos no bucle evitaremos afrontar o que toca. É como vivir na inopia, nunha especie de “felicismo” escapista no que botarlle a culpa aos demais está permitido e relaxa a vontade. “Ningún amor morre de todo mentres sigamos vendo pasar as súas imaxes”, escribiu MDC no seu último libro Soños. Arquivos. Cartas. É certo, hai algo que resucita dentro cando miramos atrás, pero esta resurrección é ben estraña, porque nela todo parece transcorrer en cámara lenta. Na propia lentitude captamos a prefiguración da morte. Sobre todo ao vérmonos incapaces de atrapar aquel pasado. Non se pode traer materialmente ao presente ese momento vivido. Tampouco se pode repetir a fonte da emoción que nos cautivou. No entanto, se a obstinación é grande ficaremos nun estado de suspensión que favorecerá a ilusión do retorno. É como estar nunha especie de limbo idiota. Consecuentemente, teremos como Bill Murray en Groundhog day, o noso particular Día da Marmota. Esta especie de experiencia inmortal vén determinada pola intensidade da emoción vivida.

Hai algo que resucita dentro cando miramos atrás, pero esta resurrección é ben estraña, porque nela todo parece transcorrer en cámara lenta

 

Os personaxes de Les distàncies habitan nese limbo. Queren crer que aínda están alí: na década anterior, cando andaban pola vintena e se autopercibían inmortais, cando todos os demais estaban fóra de onda e a xuventude non era un privilexio senón un dereito que, alén de se extender cara ao infinito, permitía grandes doses de estupidez, unha estupidez que agora, no momento vital no que se atopan, se comprende e desculpa menos. A sociedade considera que unha persoa de trinta e tantos é adulta e debería actuar en consecuencia, mais a sociedade tamén pode estar no mesmo limbo idiota e colocar os seus integrantes nun lugar que xa non existe: un mundo cheo de posibilidades laborais para acadar a arelada autonomía. Elena Trapé é consciente disto, así é que decide situar o conxunto protagonista nun punto de inflexión ben interesante e construír o retrato dunha xeración en crise, que non consegue atopar un traballo digno, malia todas esas metas ás que lle indicaron que podía e debía aspirar tendo conta da formación á que tería acceso. O grupo está integrado por cinco personaxes: Olivia, Eloi, Ana, Guille e Alex Comas. “Alex Comas Puñal, abre la puerta o me meo en tu portal”, di Olivia polo interfono ao chegar á casa de Alex, que vive agora en Berlín. El, sorprendido, responde cunha pregunta, “Olivia?”, e, acto seguido, abre a porta para que entren os catro. Trátase dunha visita sorpresa para celebrar o cumpreanos dun anfitrión forzado, que, como se verá ao longo do filme, non se aleda en absoluto da chegada do grupo. En todo caso, malia ese gracioso saúdo inicial, temos a sensación de que a fin de semana non vai ser tan divertida como cabería esperar.

Os cinco personaxes están nun momento vital diferente ao que estaban hai dez anos. Os tempos da universidade pasaron e agora vense na obriga de ter un traballo e autofinanciarse. Como isto non sucedeu, pois todos os integrantes do grupo, agás Guille, están nunha situación precaria, o infantilismo faise evidente no intento de repetir en Berlín o vivido na etapa universitaria, isto é, nesa pretensión inxenua de conversar, beber e saír de copas para festexar que seguen sendo un grupo, e facelo como antes. Están entón inseridos nunha especie de bucle, mais este xa non dá moito máis de si. Daquela, o momento de realizar escollas faise inevitábel. Non poderán fuxir durante moito máis tempo das contradicións nin dos medos, pero xestionar as propias emocións fáiselles tan difícil, que perseverarán nese desexo de non asumir a realidade. Vendo o panorama poderiamos xulgar esta actitude escapista e pensar, por exemplo, que son egoístas, que se autoenganan e viven na inopia. Pero ata que punto este xuízo sería aplicábel só a este sector humano que anda agora pola trintena? En que medida estamos, o resto, nun estado de madurez esplendorosa? Pregúntome isto ao ver o talento tan grande que posuímos para nos autoenganar e permitir que a vida nos coloque nalgún lugar, sen ter que poñer apenas nada da nosa parte. É fácil suceder coas cousas. O difícil é facer que estas sucedan. Pero, podemos facelo?, ata que punto isto é posíbel tendo conta das circunstancias políticas que nos arrodean?; poden as devanditas circunstancias apropiarse da nosa vida e reducir as posibilidades de mudala? Se temos conta da sentencia de Badiou, ao respecto da necesidade de movemento, de acción, para que a orde estabelecida deixe de selo, é precisa certa confianza, e algo de impulso para pasarmos a acción, pois, como el afirma, “(…) il suffit que le vent de la révolte souffle pour que tout s'embrase.” Fácil de dicir, pero difícil de facer. É certo, mais tamén o é que ficar imóbiles ao borde do camiño non vai solucionar nada. Daquela, cómpre aprender a mirar o abismo e captar a súa profundidade real, adquirir entón a consciencia necesaria para nos ubicar ben no mapa, porque o carácter aparente deste pesaroso acontecer pode ser só aparente na medida en que o permitimos entre todas e todos. Habería que mudar o enfoque: ver a oportunidade, non o obstáculo. Os personaxes de Les distàncies non se ven capaces de mirar de fronte o abismo. Para iso cómpre madurar, pero madurar é un proceso lento e difícil. Implica dor, así é que non debería ser tan complicado comprender a inclinación deste grupo por se deixar levar. Eloi, por exemplo, vive aflixido pola separación da súa parella. Para máis inri perdeu o traballo, así é que regresou á casa familiar. Todo isto colocouno nunha situación de fraxilidade que o o fai sentir perdido. Non sabe como convivir con esa dor, porque, finalmente, trátase tamén diso, da inevitábel convivencia coa fractura interna que se experimenta cando alguén que amamos nos abandona e todo ao noso redor parece virar negro. Disto vai un pouco esta historia de Elena Trapé, do fracaso que interpretamos nas rupturas, no abandono, nas separacións, mais sobre todo, naquilo que precede a todo o que rompe: a distancia. Daquela, que é esa distancia?; de que materia estraña está composta?; cando nace ?; está construída dun certo baleiro existencial, dun silencio que afoga ou agroma talvez dun simple e prosaico desinterese previo que experimentamos, algunhas veces, por algo que antes nos vinculaba ao outro?; e por que algo pode deixar de nos interesar?; será porque poñemos o foco noutro aspecto da realidade, noutras persoas, que se nos van presentando a medida que transcorre o tempo, e, simplemente, non podemos evitalo?

O infantilismo faise evidente no intento de repetir en Berlín o vivido na etapa universitaria

 

A verdade é que isto de contemplar o vivido precisa, curiosamente, dunha distancia inversamente proporcional ao noso desexo de nos aferrar á proximidade anterior, esa que nos mantiña nun lugar seguro, ao que adoitamos denominar “zona de confort”. Como detesto este tipo de expresións tan manidas! Teño a impresión de que as baleiramos de contido de tanto usalas. Que zona de confort nin que gaitas! Que nos gusta ir sobre seguro máis do que “debería” gustarnos, porque arriscar implica abrir portas, atreverse, ir cara ao aberto onde calquera cousa inesperada podería acontecer.

Digamos que isto de se deixar levar nos conduce un pouco, volvo insistir, a suceder coas cousas, que é moi cómodo, si, que pode ser o mellor en moitos casos, tamén, pero que non sempre é o máis interesante, dado que pode privarnos dunha experiencia nova, e, sobre todo, de crear algo propio que non veña sempre determinado polo acontecer; ou é imposíbel substrarse diso, do acontecer?

Ata que punto este xuízo sería aplicábel só a este sector humano que anda agora pola trintena? En que medida estamos, o resto, nun estado de madurez esplendorosa?

 

O feito de intentar que as cousas sucedan, isto é, de as provocar, paréceme ben interesante. Non podería asegurar que sexa sempre posíbel e que non haxa un “compoñente maligno” no noso decurso vital que impida que provoquemos nada. Non estou certa entón de que poidamos crear con frecuencia algo distinto, pero algunha vez si. Non?. Neste sentido, volvo ao optimismo de Badiou, a esa idea de que “il suffit que le vent de la révolte souffle pour que tout s'embrase.” e decido que ese “compoñente maligno” ten un carácter político, que non procede pois do simple azar, que si hai algo que podemos facer para contrarrestar o seu efecto. Trátase por tanto dunha cuestión de confianza na capacidade de noso para crear unha realidade distinta, que precisa dun compromiso de permanencia nun estado de valentía que tan pouco nos comprace, entre outras cousas, pola tendencia que temos a non nos sentir sempre en condicións de o poñer en práctica. Como afecta isto de non querer facer nada por mudar aos personaxes de Les distàncies? Moi simple: viven atrapados. De feito, o filme ofrécenos unha atmosfera claustrofóbica. Tanto nos espazos interiores -o piso de Alex Comas-, que é onde teñen lugar case todas as escenas, como nos exteriores, a sensación de que algo afoga un pouco o conxunto protagonista é constante. A luz fría, esa especie de branco e negro sen o ser realmente, alén do deambular lento por Berlín, no medio dunha morea de persoas descoñecidas, contribúen a crear ese efecto de que viven dentro dunha gaiola da que necesitan saír. Para que esta saída se produza é preciso que rompa a arañeira invisíbel na que malviven. Elena Trapé consegue esta ruptura con tres escenas chave: a discusión do principio, na que están todos presentes, o diálogo do medio entre Olivia e Marion, un quinto personaxe que só aparece nesta escena, e a agarrada final a tres bandas, entre Guille, Olivia e Eloi. Estas tres explosións nacen da rabia que levan dentro, unha rabia cuxo motor principal é a sensación de fracaso que senten. O que veremos na pantalla son por tanto os enfrontamentos, pero o que nos levaremos á casa é o logro de Trapé, que, fundamentalmente, consiste en amosar como a violencia estrutural provoca a deriva emocional das súas vítimas, ata o punto de patoloxizar problemas sociais, desvinculándoos da raíz que os orixina. Ela mesma explica, nunha entrevista realizada por Enric Albero para “Caimán, cuadernos de cine”, que esa decepción xeracional, ese estado de angustia e desencanto, é consecuencia directa da crise económica que estamos a vivir. La crisis nos pilló justo en el momento en el que pensábamos “ahora voy a ir a mejor. Llevo tiempo trabajando y ahora es el momento de dar el salto, de alcanzar estabilidad” . Y eso -vaticinará agora Trapé- non solo no pasó, sino que no pasará. Dar o gran salto e lanzarse ao mundo laboral, ese era o obxectivo. Acadar pois o éxito para o que se educou toda esta xeración aínda nova, e, como dicía aquel anuncio tan panoli, sobradamente preparada. A propia Elena fai mención do absurdo que resulta ter unha formación que non lles garante nada: “(…) pienso que el sentimiento de decepción es inherente a cualquier época de cambio, aunque si es cierto que nos ha marcado mucho. Te has ido de erasmus, has viajado mucho, hablas idiomas, tienes un máster, y … que pasa? . Nada. Non pasa nada. O paro está aí e non parece que vaia desaparecer. Tendo consta disto, a situación emocional dos personaxes do filme vén determinada por esa crise económica, que se fai cos corpos, distribuíndoos no espazo como figuras dun tecido social roto. Elena Trapé consegue esa sensación de espectralidade ao situalos no medio de Berlín, deambulando ao chou, sen destino fixo. Tamén ao poñelos dentro dese piso de Comas, obrigados á unha convivencia breve, si, pero demasiado próxima e intensa, que os transforma definitivamente nun conxunto tenso. O encontro que prometía ser feliz, virou desagradábel. O espazo deveu un campo de combate no que as acusacións e accesos de infantilismo invaden todo. Que sucede?; non eran un grupo consolidado, que, de cando en vez, se reunía en Barcelona para celebrar a amizade ou non queda xa nada diso? Responder a estas preguntas é algo que deberían facer os personaxes. Non nós. Nós unicamente poderemos observar, dende a nosa cadeira, a crueldade política oculta nesa dor que padecen, e da que somos tamén un pouco responsábeis. Interesante entón o filme de Elena Trapé. Interesante porque coloca a experiencia subxectiva da angustia dentro do mapa en que se produce. Tamén porque afonda na psicoloxía do grupo e permite que nos poñamos no seu lugar, para comprender a confusión de seu. Unha das grandezas do cine é precisamente esta: favorecer a empatía, algo necesario se queremos entender o que lle sucede ao outro, que nin é tan outro, nin quere selo tanto.