A memoria: La idea de un lago

Los recuerdos son una luz que se prende y se apaga

Guadalupe Gaona

“El mundo de los recuerdos puede ser leído de distintas maneras según el momento en que recuerdes -explicaba Milagros Mumenthaler nunha entrevista - Los recuerdos no están fijados de un modo específico, sino que pueden transformarse y correrse hacia lugares inesperados” Hai entón un compoñente creativo na configuración das lembranzas? Moitas veces si. Nos nosos recordos podemos incluír detalles imaxinados e suprimir outros reais. A extensión da historia recordada tamén pode variar. Hai quen adoita ampliala e quen a reduce. Na opinión da directora arxentina a memoria é unha construción mental. Daquela, o que recordamos varía dependendo do momento. Pero, que é exactamente o que lembramos e de que maneira ten lugar esta rememoración? Pregúntome isto, porque a nosa vida está ateigada de microrrelatos, mais non adoitamos facer memoria de todos, e, moi importante, non calquera momento parece propicio para rememorar. Algunhas veces as lembranzas actívanse de xeito natural, a partir dun aroma ou da contemplación dunha paisaxe. Moitas outras activámolas nós, voluntariamente, ao poñermos en marcha os fotogramas interiores para nos deleitar na propia rememoración, porque isto de recordar non vai asociado necesariamente á nostalxia. Facer memoria pode ser tamén divertido. Menos mal!

O caso é que a aparición das devanditas imaxes -máis ou menos felices- é caótica e vai ligada ás emocións experimentadas naqueles lugares do tempo onde as cousas, pretendidamente, aconteceron. De feito, o verbo recordar, na súa etimoloxía, remite á idea de volver ao corazón, a aquilo que dalgún xeito deixou pegada e ficou varado nun punto impreciso do noso espazo-tempo que dificilmente poderemos apresar, pero que latexa dende o máis profundo de nós. Con todo isto intento achegarme á formulación da lembranza como un xeito de fabulación construída dende a distancia e determinada pola intensidade da experiencia vivida. Tendo conta disto, lembrar é repetir esa intensidade, traela de regreso nun intento -inconsciente?- de a eternizar, porque seguramente asociemos repetición á eternidade. Agora ben, cómpre admitir que non sempre respectamos o rigor histórico de seu, insisto. Aceptar isto, o posíbel carácter artístico implícito de tales fabulacións, é importante para non mitificarmos o pasado. Porque, canto do que lembramos aconteceu así, realmente, como nós o sentimos? La idea de un lago, da cineasta arxentina Milagros Mumenthaler, é ben coherente neste sentido, na medida en que respecta o caos que rompe a secuencialidade dos feitos, alén de non nos “asegurar” que todo tivese acontecido exactamente tal e como a protagonista, Inés -interpretada por Carla Crespo con moito acerto-, recorda. Isto pode aprezarse, non só na montaxe do filme, obviamente fragmentaria, mais no valor que se lle concede ás imaxes, que, nalgúns intres, teñen un pouso documental -pénsese na cámara enfocando fixamente a avoa, sentada nun banco da cociña, contra á parede, apoiada nun caxato, imaxe que poden traer á nosa memoria algúns retratos documentais do galego Virxilio Viéitez, concretamente o da vella sentada ao pé da casa, cunha radio grande enriba dunha cadeira, xusto ao seu carón-, mais noutros fanse intencionadamente líricas -a rapaza deitada ao sol enriba do Renault 4, por exemplo-, conseguindo con isto manter o difícil equilibrio entre a tensión narrativa do presente -moito máis austero- e esa fabulación retrospectiva, contaminada pola emoción coa que é revivida e recreada por Inés. Entendo que Milagros Mumenthaler sente atracción polo enfoque da ausencia. “Quise entrar en el mundo de recuerdos de Inés (Crespo/Moirón). Había algo del universo de las sensaciones, las emociones y los miedos que me interesaba. Los poemas de Gaona me disparaban un cierto imaginario que no tiene que ver con lo cotidiano realista, porque habla de eso desde un lugar más imaginario, vinculado a sus deseos y a su necesidad de reencontrarse con la presencia de su padre”. Quixo entón con este traballo amosar as feridas abertas que deixa ao seu paso esa ausencia, non sempre xestionada como quereriamos.

Isto de recordar no vai asociado necesariamente á nostalxia. Facer memoria pode ser tamén divertido. Menos mal!

Interesa entón nesta fita a relación da protagonista co pai desaparecido durante a ditadura militar, sen entrar na cuestión política. Mumenthaler tomou, ao meu ver, a sabia decisión de enfocar este asunto dende un ángulo diferente. No canto de ir polo camiño esperable, elixe amosar o lado íntimo deste tema, así é que nos ofrece a historia do día despois. Porque que sucede na vida de tantas persoas tras a desaparición forzosa dun ser querido? La idea de un lago indaga nesta cuestión. Ofrece a continuación daquilo que a euforia dramática épica deixa suspendido no aire, así é que penetra na vida íntima de Inés e da súa familia, introdúcenos na mente da cativa. Para logralo, deixa que sexa ela quen fale -eis ese interesante parlamento á cámara, extraído do libro de poemas no que se inspira o filme, Pozo de aire, de Guadalupe Gaona- e pon o foco non tanto na construción da relación ficticia Inés/pai -útil como punto de fuga para convivir cunha realidade bastante menos amable- como na necesidade de a construír. Deste desexo infantil de Inés por traer de volta a figura paterna, Milagros Mumenthaler extrae un delicado lirismo, ateigado de imaxes familiares naquela casa á beira do lago, con escenas divertidas e cotiás, que deixan entrever unha especie de aurea mediocritas na que ser felices parecía inevitable. Revisar esas películas caseiras que gravaron a nosa intrascedencia produce unha sensación estraña. Somos esa ou ese que está aí, nesa imaxe granulada? A realizadora arxentina consegue evocar esa sensación rara que provoca a revisión dun pasado en movemento. Empatizamos con Inés. Estamos no mesmo lugar, botando unha ollada tímida ao pasado. Talvez si teñamos pai e nai. Ou non. Pero vérmonos como fomos hai unha morea de anos pode impactarnos tamén. Como a Inés. O da necesidade de estar co seu pai podemos comprendelo igualmente. Agora ben, cómpre matizar que na propia construción desa relación imaxinada, fixo do morto un home excelente. Fronte a isto, a relación coa nai é certamente tensa. Non só durante a infancia, mais na actualidade. Ao meu ver, o realismo co que Mumenthaler se achega ao trato entre nai e filla permite que cuestionemos a veracidade deses recordos de Inés. É doado ser marabilloso nun retrato fixo na cabeza doutra persoa. Como tería sido a relación pai/filla de estar el sempre presente? Seguramente habería tamén tensións, porque crer nesa ensoñación idílica de Inés faise bastante inxenuo. Iso si, Milagros Mumenthaler non nos dá ningunha indicación de como temos de interpretar todo este asunto. Permite que nos adentremos na mente de Inés e vexamos o que ela ve, o que sente, o que teme. Non xulga os personaxes. Simplemente nos coloca ante eles para que contemplemos as relacións que manteñen. Todo o resto é pura especulación, que tamén é interesante, porque, en certo xeito, fai que o filme continúe, mesmo despois de rematar.

Digamos que Mumenthaler faise con nós. Non só pola evidente audacia estética, mais polo xeito en que nos saca das ensoñacións de Inés, delicadas e sensoriais, para nos ubicar nun presente, bastante máis prosaico e directo. Ante unha fita tan especial como La idea de un lago, faise difícil tocar todos os matices, así é que me centrarei en tres secuencias que revelan a expresividade notable desta singular directora: a do bosque coas lanternas, a do baile de Inés co Renault 4 no lago -un punto de luz intenso e inesperado- e a do pai a cantar unha nana. A imaxe das lanternas, no medio da escuridade do bosque, é deliciosa. Bonita de ver, certo. Pero o realmente fascinante desta imaxe é a secuencia na que vai inserida. Nela, a cámara rexistra o sentimento de inquietude do grupo de nenos que participan, e, principalmente de Inés. Alí agochada, co seu irmán, percibímola nerviosa. Notamos nos seus ollos unha preocupación diferente, que nada ten que ver co xogo en cuestión. É como se estivese presente e ausente ao mesmo tempo, suspendida nun punto entre o real e o imaxinario, na medida en que permanece conectada ao xogo pero tamén ao mundo interior dos desexos e medos derivados desa desaparición forzosa do proxenitor que, probablemente, non volverá. Aí, xusto nese intre, Inés xa non é inocente. Intúe o que hai, adquire certa consciencia do drama. Isto vese claramente na escena na que lle espeta á nai con dureza: “No sé por qué sigues esperando”. Levaba razón, non tiña ningún sentido agardar o regreso, mais pode ser tan difícil deixar ir... Sen dúbida o público sentirá algo ao a escoitar esa frase, estou certa. Non polo seu contido, obviamente, mais por saír da boca dunha nena. Aquí Mumenthaler estivo moi certeira. Esa desmitificación da inocencia infantil que, ás veces, achegamos ao anxélico, faise ben interesante tamén. Mais, deixando a un lado estas consideracións, pasarei á secuencia do baile no lago.

Porque que sucede na vida de tantas persoas tras a desaparición forzosa dun ser querido? La idea de un lago indaga nesta cuestión

Este encontro festivo na auga constitúe o punto álxido do filme. De xeito inesperado, a directora colócanos nunha tesitura diferente e consegue sorprendernos. Antes diso estabamos metidas de cheo na narración caótica de Inés, iniciada con ese suxerente parlamento á cámara. Daquela, non creo que ninguén contase, nese momento, co chute de enerxía que destilan bailarín e bailarina con esa danza insólita. O baile co Renault 4, no que a figura paterna se materializa invísibel dentro dese coche co encendido e apagado de luces, o movemento rítmico do parabrisas, alén do seu paseo polo lago con Inés, acompañados da canción de Neil Diamond, Song Sung Blue, crea un espazo aberto entre a propia peli e nós. Sentimos que estamos dentro con ela, chéganos a luminosidade intensa dese instante, parécenos a lembranza mellor construída. Tamén un descanso, pois esa ruptura do ritmo narrativo, ao revivirmos a ledicia con Inés, devén para nós un respiro, que, moi sabiamente, Mumenthaler interrompe tan bruscamente como nolo ofreceu. Inmediatamente despois dese momento de gozo, atopamos Inés, xa adulta, dentro dun aseo, limpándose as bágoas dos ollos. Acabouse a cor azul do mar, o verde loro do coche, a chiscadela de ollos dos focos, a música, o riso, o pracer. O presente é moito máis austero. Non só pola luz clara do día, mais pola propia indumentaria dos personaxes, sen esas cores que viamos nas diapositivas gravadas no xardín da casa do lago, nin o balbordo dos xogos infantís ou aqueles silencios de paz e calma, tan relaxantes. No presente, todo é máis sobrio e menos intenso. Isto axuda, entendo eu, a reflectir como suceden realmente os feitos, que, posteriormente, adoitamos manipular, facéndoos máis asumíbeis, adaptándoos ao noso gusto ou necesidade. Así foi como construiu Inés outro dos grandes momentos do filme, a escena do pai cantándolle á crianza, que estaba no berce. Nesta imaxe, e en toda a secuencia en xeral, ecoa a influencia de David Lynch. Así é que, nun principio, simplemente vemos un punto, mais, conforme a cámara se achega, todo se clarifica. Iso si, a estrañeza continuará, porque nos atopamos dentro dunha ensoñación de Inés, da que ela mesma é observadora. Nese lugar proporción e mesura carecen de sentido. Hai, pola contra, unha sensación de absurdo inquietante. O pai, de costas, o bebé que non se ve, a canción dos lagartos murmurada...

Mumenthaler convídanos ao voyeurismo, lévanos polas paredes e imaxes pensadas. Estamos en cada fotograma, formamos parte das diapositivas, bailamos no lago tamén. Somos un pouco Inés e temos a mesma nai. Nas nosas casas familiares atravesamos igualmente o tempo de foto en foto. É como se crésemos que aqueles e aqueloutras que alí figuran impresos puidesen moverse, saír do plano bidimensional, para se materializar noutro lugar ao que só nos poderiamos acceder. Que revelarían? Seguramente algo que ignoramos, porque resulta difícil lembralo todo. O que temos do pasado é xusto iso, La idea de un lago.