De Carballosa para Eucaliptosa (I)

Hai ben pouco tempo falar de Galiza era evocar a terra das dez mil fontes onde a mitoloxía sublimaba nas florestas envoltas na névoa. Unha imaxe misteriosa que foi históricamente a verdadeira “marca galega”. Nela, brañas, gándaras e poulos asomaban ás veigas e aos eidos das aldeas, onde canastros e eiras exibían a pedra luída por mil chuvieiras, mentres as carballeiras sobranceaban na contorna, movendo as copas ao compás das suradas. Á par dos carballos, castiñeiros, bidos, salgueiros, acivos, loureiros e sanguiños. E nas terras do interior, rebolos, pradairos, capudres, teixos e mesmo faias. A evocación desta imaxe perdurou aínda un tempo indefinido na nosa imaxinación e na memória colectiva, despois de que se perdese na realidade física do país, quen sabe se definitivamente. Como o reflexo motor da galiña despois de cortarlle a cabeza.

Na miña mocidade, ao chegar a fin de semana, cruzaba na lancha de Vigo para Moaña. No peirao agardábanme os meus amigos do Morrazo. Desde Abelendo, sobíamos por San Martiño ao Pouso das Cruces, onde estreman os concellos de Moaña, Bueu e Cangas. Entrada a noite, antes de nos perder na fronda, enxergabamos desde unha encosta a luminária urbana de Vigo a escintilar sobre as aguas da ría. E a partir daí, sen pasaportes, camiñabamos xa as veigas e carballeiras que había ao pé de Ermelo, nun paraxe para nós sagrado chamado Esperón. Alí, a carón dun lume, arredados da urbe, conversabamos do profundo e do prosaico, botabamos uns risos e argallabamos campañas ecoloxistas, antes de nos botar a durmir na tenda.  De noite sentiamos o raposo fedellar no ciscallo e mesmo ladrar o seu cío na invernía. O moucho ouleaba sempre no mesmo carballo e a algária puña a nota de histerismo cos seus berros incesantes desde unha peneda próxima. Á mañán, procurabamos rastros na contorna da Paralaia, chegando ás abas do Outeiro da Carballosa, pequena elevación que mira xa para Marín, sen abandonar o dominio da ría de Vigo.

A transformación da nosa realidade forestal adquire dimensións tráxicas. O pior de todo é que parece non importarnos 

Sí, os nosos bosques conforman un dos nosos sinais de identidade máis acusados. Ignoro se a procesión de mortos de hai mil anos, da que falara Castelao, sería quen de recoñecer a terra que pisaría nesa hipotética transubstanciación ao noso mundo actual. Porque no terzo do país que mira para o mar, só resta un grande bosque autóctono. Despois das Fragas do Eume, temos as do Tambre, que sobreviven asediadas polos eucaliptos. E no noso amado carballal de Esperón, igual que no Outeiro da Carballosa e que en muitas outras carballeiras costeiras, reinan as sombras funestas dos eucaliptos.

A transformación da nosa realidade forestal adquire dimensións tráxicas. O pior de todo é que parece non importarnos. Somos conscientes de que nas terras do interior hai aínda muito bosque. Tanto bosque como pouca xente. Mais é neste terzo litoral onde se substancia a batalla. Aí reside máis do 80% da povoación galega. Hoxe, á par dun canastro en Cerdedo, érguense xigantes as testemuñas do noso abandono, deitando sombra sobre os lameiros. Nas illas Cíes, Franco mandou pór eucaliptos para dar sombra e aí os temos, secando as fontes dun Parque Nacional. O auténtico perfil da illa de Tambo é-nos descoñecido, como tamén o é o da illa de San Simón, carente de tensión cromática. Cómo van medrar os nosos fillos nun país sen pulso, sen o pulso das estacións? Qué futuro lle agarda a un povo desarraigado? Por iso, neste terzo litoral, debemos recuperar a batalla polos nosos bosques, por alicerzar unha outra política forestal, que conserve, pero que produza tamén. 

Os tres Rosendos

No século X, cando os osos pardos, abrigados entre a espesura das selvas nosas, apañaban salmóns nas beiras do Miño, do Ulla e do Tambre, o bispo de Mondoñedo, Rosendo, guindou o seu anel episcopal ás aguas do Eume, dominado por un momento de debilidade da súa fe. Conta a lenda que Deus tivo a ben perdoar ese acto e, aceptando o seu arrepentimento, devolveulle o anel na barriga dun salmón que, como outros miles dos seus conxéneres, nadaba nunha tosta dese río. O segundo Rosendo naceu en Tui, en 1814. E Galiza pasou á Historia por ser quen trouxo os primeiros eucaliptos. En Australia, é recoñecido como un dos pioneiros en entregar a súa vida á causa contra a segregación racial na defensa dos aborixes. Os seus restos descansan na abadía beneditina que él mesmo contribuíu a erguer á beira do río Moore, a norte de Perth. Finalmente, na gloriosa era de José María Aznar, soubemos do terceiro Rosendo polo caso Naseiro. Rosendo Naseiro naceu en Tui en 1935 e tamén foi un pioneiro. Foi un dos primeiros tesoureiros do PP. Suponse que él sería un dos artífices en erguer o sublime edifício da corrupción interna dese partido, representativo do máis rancio nacionalismo español moderno e da máis avanzada forma de cleptocrácia europea. 

Só en pezas estruturais como quillas, cuadernas, codastes, varengas, tallamares e rodas, un navío de 70 canóns precisaba unha cantidade de madeira de carballo de polo menos 3.000 m³, correspondentes a unhas 2.000 árvores de máis de 120 anos

Nos mil anos transcorridos entre o primeiro e o terceiro Rosendo, encontramos períodos dramáticos que afectaron gravemente os nosos bosques. Sen obviar a própria dinámica de crecimento demográfico do país, que esixe madeira para a construción así como terras de cultivo, que incrementan a súa superfície a costa da transformación da floresta, a partir do início do século XVI, os sucesivos monarcas das coroas de Castela e Aragón, ben por procurar a eliminación directa do recurso, ben pola voraz obtención de materias primas daquela estratéxicas, provocaron a intensa e inexorábel deforestación de amplas superfícies do país. Salientaremos un episódio.

Nos séculos XVI, XVII e XVIII evidéncianse as necesidades concretas para manter o Imperio dos Austrias en Europa e América. Recoñécese a potencia naval e, por tanto, a construción naval, como elementos estratéxicos. Consecuentemente, a obtención de madeira de calidade de árvores con diámetros comprendidos entre medio metro e un metro, convértese en actividade prioritária para permitir a construción dos grandes navíos próprios daquela época imperial. Para facerse unha idea, só en pezas estruturais como quillas, cuadernas, codastes, varengas, tallamares e rodas, un navío de 70 canóns precisaba unha cantidade de madeira de carballo de polo menos 3.000 m³, correspondentes a unhas 2.000 árvores de máis de 120 anos que ocuparían unha superficie dunhas 36 has. Así, desta forma, principalmente nos séculos XVI e XVII, cortáronse no país miles de hectáreas de bosques centenários de carballo, antes de promulgar ordenanzas proteccionistas a princípios e meados do século XVIII. Foi tal a intensidade desta actividade que algún investigador denominou a estes bosques os “bosques flotantes”, porque as suas árvores acabaron boiando nas aguas atlánticas, despois de ser transformadas en navíos para o comércio e a defensa en arsenais como o de Ferrol, aínda que esta actividade non afectou só Galiza, tamén Asturias, Cantábria, País Vasco e mesmo Andalucía.

Se a época do primeiro Rosendo nos evoca imaxinarias fragas onde os frades se retiran para meditar, a do segundo, por muita praxe solidária que o seu protagonista empregase na súa relación cos aborixes australianos,  é a da chegada á nosa terra dunha espécie forestal que se apoderaría das paisaxes costeiras co eficaz e contumaz impulso dos últimos gobernos franquistas e os favores do partido político do terceiro Rosendo, Naseiro, hoxe convertido en eficaz emprendedor, arquitecto  da corrupción como marca singular de facer política. Reparemos neste proceso.

A eucaliptización. Da política á economía, da economía ao pensamento

É ao longo dos derradeiros 50 anos cando se produce a máis evidente transformación das nosas paisaxes montesías. A inícios do século XX confírmase a alianza fundamental da química e a produción forestal. O tratamento químico da madeira fai que as aplicacións indústriais desta e dos seus produtos derivados concentren e protagonicen un enorme desenvolvimento empresarial. Isto desemboca na aceptación da necesidade de promover o aumento das superfícies produtivas de madeira, o que esixe a forestación artificial de miles de hectareas. 

Os alicerces dispostos para erguer unha indústria celulósica española podémolos encontrar no ano 1928, cando se promulga o Real Decreto de 1928 de “Protección ás indústrias do papel”, conducente á outorgación de subsídios a esta indústria para poder fornecer de papel á prensa e revistas do Estado “a un prezo tan competitivo  como o da indústria extranxeira”. En 1933 é cando se cria a Comisión Mixta de Pasta para Papel, co obxectivo de chegar ao abastecimento completo da indústria papeleira. En 1935,  o “Consejo de Economía Nacional” anuncia a criación dunha comisión xestora para “sentar as bases fundamentais para a ordenación agrícola e forestal, tentando a orientación da repoboación forestal respecto ao aproveitamento dos produtos do monte tanto para a alimentación, como para madeira propriamente, como para produción de carbón para carburante, derivados da carbonización, pastas de celulosa, alcool, etc”. Previamente, o mes de xullo de 1933 foi cando se promulgou un decreto sobre repoboación forestal no que se destacan os variados papeis que estas forestacións puidesen cumprir, así como o seu inserimento na dinámica e lóxica capitalista, alumeando así a filosofía produtivista e segregadora que, a partir da fin da Guerra Civil, alimentou os traballos e esforzos  do Estado para a criación de masas arbóreas destinadas á nacente indústria forestal.

O proceso de expansión indústrial das celulosas segue un camiño paralelo ao da expansión da espécie que fornece a súa materia prima fundamental, a madeira de eucalipto

Finalizada a Guerra Civil, os sucesivos gobernos da primeira etapa autárquica franquista decidiron impulsar o abandono da idea da multifuncionalidade e integración de usos e aproveitamentos dos montes, para fomentar radicalmente a criación de novas masas arbóreas con fins indústriais. Foi o triunfo da segregación funcional e da integración vertical (monte-indústria) frente á integración horizontal e a selvicultura social. Houbo incluso técnicos forestais desas administracións que defenderon que para lograr a “necesaria capitalización agraria” que permitiría o impulso da indústria de transformación (por medio dos correspondentes investimentos estatais nas forestacións), non viña mal a redución do nivel de emprego rural, considerando “beneficioso” o proceso de despovoamento rural. 

Un dos máximos ideólogos deste colectivo foi Paulino Martínez Hermosilla, director do “Patrimonio Forestal del Estado”, director na “Escola Técnica Superior de Ingenieros de Montes” de Madrid, profesor da disciplina “Celulosas” e director e presidente de, entre outras empresas da indústria forestal, SNIACE e TAGLOSA (indústria celulósica e de taboleiros de fibra, respectivamente). Este enxeñeiro, que formou parte do Consello de Administración do Banco de España, deixou escrito en 1947 que “unha política de montes necesariamente debe contar cunha política nacional de indústrias forestais”. Ramón Álvarez de Mon foi outro enxeñeiro español que destacou nesa liña produtivista. Escreveu: “A clara e indiscutíbel tendencia expansiva do amplo e diverso sector indústrial que ten como materia prima a madeira, en contraste coa limitada produción madeireira nacional, plantea un problema político-económico de abastecimento que é obrigado afrontar. ( )O problema xeral de abastecimento de madeira ás indústrias do sector ha encontrar a súa solución nunha política forestal cuxo fin siga sendo o incremento a curto prazo da produción madeireira…. Hai que dar paso á selvicultura intensiva, ao cultivo de monte”. Estes ideólogos e os seus políticos contemporáneos non se arredraron cando bateron coas nosas comunidades de montes viciñais, verdadeiro obstáculo para o impulso desta intensificación silvícola. 

Así que é a partir dos primeiros anos do decénio 1940-1950 cando ten lugar o grande impulso á política de auto-abastecimento das indústrias desintegradoras da madeira. A maior parte das espécies empregadas nas forestacións eran as indicadas para o subministro ás empresas papeleiras e ás fábricas de taboleiros de fibra. Porén, España non contará cunha fábrica de celulosa até que se instala en Sarriá de Ter, Girona, a primeira factoría integrada de celulosa e papel de Torras Hostench, propriedade dunha coñecida família da burguesía catalá. Posteriormente en Torrelavega, Cantábria, en 1950, érguese a unidade de produción de celulosa de SNIACE (Sociedad Nacional de indústrias Aplicaciones de Celulosa de España), sociedade con domicílio fiscal en Madrid criada en 1939. E a terceira factoría de fabricación de celulosa será a que a Empresa Nacional de Celulosas (ENCE), criada polo Instituto Nacional de indústria-INI, levante en Lourizán, Pontevedra, en 1957. Estas dúas últimas ubicacións indústriais van definir o futuro destino dos bosques do denominado arco cántabro-atlántico ibérico. Pois o proceso de expansión indústrial das celulosas segue un camiño paralelo ao da expansión da espécie que fornece a súa materia prima fundamental, a madeira de eucalipto. 

Cómo as celulosas se converteron nas indústrias máis poderosas do subsector forestal e cómo através do sistema operativo desta indústria, a eucaliptización, unha espécie foránea desprazou as espécies arbóreas autóctonas, tanto do espazo físico como do espazo mental dos poboadores rurais, nun proceso mimético ao acontecido no viciño Portugal e con similitudes aos experimentados na Sudamérica e no sudeste asiático, será a matéria da segunda parte deste artigo, que narra o devalo da Carballosa para a Eucaliptosa, proceso no que, como ben podemos imaxinar, pouco teñen a ver os desexos e intereses das nosas comunidades rurais.