Ch´aska chilijchi uywakusqay,
pitan maytan llanthusqanki.
Ujta llanthunaykipajchu
waqayniywan qarparqayki
(Corticeira frondosa que criei
a quen vas dando a túa sombra?
Para que outros te gocen
alimenteite con bágoas?)
Girala Yampey, no seu libro "Mitos y leyendas guaraníes", escribe que a “corticeira representa a alma indomábel e altiva dunha estirpe que non quere morrer.” Corticeira é o nome que en Brasil dan á Erythrina crista-galli, coñecida como ceibo noutros países americanos, por exemplo Bolivia. Di a lenda que a corticeira naceu do tronco en que foi queimada a guerreira Anahí polos españois, por iso ten as flores vermellas como as chamas. Anahí tiña unha fermosa voz e loitou até o derradeiro minuto contra o invasor que decidiu queimala para destruír a súa forza de espírito e, con certeza, o ánimo do pobo ao que pertencía.
Esa corticeira volve ser símbolo no poema en quechua de Jesús Lara que abre este artigo, o escritor boliviano que traduciu ao castelán os versos de Atau Wallpaj p´uchukakuyninpa wankan (Traxedia da fin de Atau Wallpaj), unha obra considerada anónima.
Cheguei a estes versos porque nestes días pasados a miña imaxinación tendeu unha liña imaxinaria entre dúas imaxes e necesitei a palabra poética para calmar a anguria que me quere facer berrar desesperadamente.
Hai dúas semanas visitei de novo a exposición Re(i)xas comisariada por Montse Fajardo e volvín enfrontarme á imaxe de Juana Otero, a mestra vilagarciá que lle pediu ao seu irmán que a fotografase para deixar testemuña da barbarie. Esa imaxe crávase en nós e non deixa que a imaxinación suavice a dor. Cando leo o poema de Luís Seoane, “A filla do zapateiro, ou do ferreiro, ou do xastre, //era levada en camisa polas rúas. //Marcadas a fogo tres letras na fronte, //a cabeza enfeitada, escarnecida, //despoxada dos longos rizos loiros”, é a imaxe de Juana Otero a que vén á miña memoria, como é esta mesma imaxe a que se une imaxinariamente á de Patricia Arce.
Patricia Arce foi capturada o día 6 de novembro na casa do concello de Vinto, Cochabamba. Prendéronlle lume ao edificio e a ela arrastrárona polas rúas, afeitáronlle a cabeza, cubrírona de pintura vermella... mentres a insultaban. O seu delito, ser a alcaldesa de Vinto e pertencer ao MAS (Movimiento al socialismo, partido de Evo Morales). Son as imaxes que nos chegan a través das redes sociais, entre as fendas da información de masas que nos persegue para convencernos coa súa visión do mundo.
Sinto que non podo asistir á verdade.
Así que vou enfiando as novas que conseguen filtrarse para compor unha imaxe que me achegue ao real. E mentres busco a palabra do poeta, leo e conclúo, como tantas veces acontece coa poesía, que eses versos conseguen falarlle a este presente, que esa corticeira frondosa é a terra boliviana que garda no seu interior o ouro dos novos tempos: litio. Ao litio apunta o razoamento que busca unha explicación a esta escalada violenta que está varrendo Bolivia, así o fai Pepe Mújica e así o recolle Matías Bosch Carcuro, quen escribe que “Un elemento é clave: como dixo Alberto Fernández, presidente electo de Arxentina, a era dos golpes de Estado apoiados desde o exterior retornou a América Latina.”
Poder político e poder económico acaban por ser sempre a reposta á pregunta de “por que está a pasar isto?”
E entón, entón os versos do poema, “para que outros te gocen //alimenteite con bágoas” énchense de novo de significado, como unha wiphala (a “estreleira” boliviana) de palabras que resume en tan poucos versos a riqueza da terra, a loita do pobo, a forza do traballo e a opresión capitalista que entra coma un bulldozer para arrasar e destruír.
