En “Identidade e afectos patrios”, unha colección de ensaios que Ramón Villares publicou hai poucos meses, sinálanse os tres piares sobre os que habitualmente se apoian os nacionalismos: a etnia (ou raza, en termos decimonónicos), a historia e a lingua.
Villares explícanos como se construíron, no caso galego, estes tres conceptos (e algúns outros). Porque, en efecto, etnia, historia e lingua, ademais dunha base real e contrastada, máis ou menos sólida, posúen un amplo compoñente de relato construído, o que non lles quita valor, pois, como dixo un célebre sociólogo, “o que definimos como real é real nas súas consecuencias”. Non está demostrado que Cristo existise, pero a importancia do cristianismo é indiscutíbel. Así sucede con todos os conceptos da cultura: son unha obra humana. Pensemos que o que hoxe se entende por Historia (un proceso en avance, digno de coñecer e de salvagardar) naceu coa revolución francesa, simbolicamente coa fundación do Louvre, en 1793. A idea contemporánea de historia aparece xustamente ao mesmo tempo que a idea de soberanía nacional. E que a propia idea de museo. Non é unha casualidade.
O que hoxe se entende por Historia naceu coa revolución francesa simbolicamente coa fundación do Louvre, en 1793
![Publicidade 195691]()
Pero vaiamos ao caso galego. A nosa etnicidade vén marcada especialmente polo celtismo, un concepto que conta con raíces anteriores, pero que sobre todo se desenvolveu no século XIX. Non é o momento de entrar en detalles, pero si de dicir que tan ilóxico é pretender que o celtismo representa unha base fundamental e nítida da nosa identidade como pretender excluílo por completo. O termo “celta” é, de por si, ambiguo. En Galiza non temos referencias arqueolóxicas indiscutíbeis, aínda que si é posíbel que as teñamos lingüísticas, a partir da etimoloxía dalgunhas palabras. Un terreo, en todo caso, pantanoso. Tampouco encontramos restos dunha lingua prelatina.
Pero aínda que só sexa por xeografía, pola existencia dalgúns mitos (que a algo deben responder), pode que no futuro tamén por algúns datos que hoxe se están a investigar sobre coincidencias xenéticas, e por unha imaxe compartida que nos distingue como rexión céltica ante outros países, por todo iso xa merece a pena aceptar este termo como nome dunha das nosas capas identitarias. Non por suposto a única, non talvez a máis importante, pero si tan defendíbel como a expresión América Latina. Ou acaso os peruanos proveñen do Lazio?
A de “celtismo” é, en todo caso, unha expresión útil para darnos a coñecer no mundo. Por que desprezar unha marca que nos identifica e que xa temos consolidada, nesta sociedade tan propensa ás marcas e na que estas son tan difíciles de introducir? Sobre este aspecto, recomendo o ensaio de Manuel Gago, incluído en “Historia das Historias de Galicia”, tamén de publicación aínda recente.
A de “celtismo” é, en todo caso, unha expresión útil para darnos a coñecer no mundo
En segundo lugar, a historiografía nacionalista encontrou a súa pedra de toque no Reino Medieval. Ao meu entender, a proba material da súa existencia e importancia non só a temos no panteón real de Santiago, case oculto, sobre todo en comparación cos de León e Oviedo, senón aínda máis na lingua. Unha lingua non se crea sen unha capa dirixente sólida e tampouco sobrevive sen unha sociedade coherente que a sosteña. Que a nosa lingua romance exista aínda e teña unha unidade interna demostrábel está necesariamente a dicirnos algo importante sobre nós e sobre esa etapa do medievo.
Pero tamén é certo que Galiza virou relativamente pronto cara Castela, deixando a un lado a opción portuguesa (como acaba de lembrarnos López Carreira, aquí en Sermos). Un comentario a ese artigo de López Carreira viña dicir que non podiamos deixarnos guiar pola política de feitos consumados, pois por ese camiño tamén deberiamos aceptar, sen máis, o Estado das Autonomías. Ben. A miña resposta é que corrixir a historia a trinta anos vista pode ser discutíbel, talvez posíbel, pero facelo á distancia de cincocentos anos non deixa de ser máis que un soño (ou que un tema para unha serie). Tamén foi importante o Reino de Bohemia e iso non parece que xustifique a existencia dun nacionalismo hoxe alí. E teño a impresión de que a importancia, no seu día, do Gran Ducado de Lituania, non foi, nin con moito, o factor decisivo da independencia recente dese país.
Dito isto, tamén é certo que o coñecemento da historia é necesario e axuda a que nos comprendamos a nós mesmos e, no noso caso, tamén a resolver ese complexo de inferioridade que ás veces nos limita.
Unha das historias nacionais máis reconstruídas ou literalmente falseadas é a española
E tamén é verdade que a historia máis inventada, por dicilo así, non é a nosa. Unha das historias nacionais máis reconstruídas ou literalmente falseadas é a española, aínda que só sexa pola capacidade de elaboración e difusión que lle deu o contar cun Estado e pronto tamén cun Imperio. (Ver, por exemplo, “La invención del pasado”, de Miguel A. Murado ou “La invención de España” de Inman Fox).
Non tería moito sentido, polo tanto, que aquí nos arrincásemos a pel, en tanto os medievalistas españois, sabendo que a chamada Reconquista, por exemplo, ten case tanto de novela como de historia real, disimulan e evitan recoñecelo, sobre todo en público. Rigor pode pedírsenos, pero masoquismo non.
O terceiro elemento, a lingua, é importante. Dámoslle máis importancia hoxe, como lembra Villares, da que lle deron os nosos precursores. A nosa lingua subsiste, cun nivel de uso aínda importante, porque é románica e permite que todos nos entendamos. Lembremos que Irlanda conseguiu a independencia pero a Liga Gaélica fracasou. Ademais, permite que nos relacionemos co Brasil. Evidentemente, que aquí se estude menos portugués que en Estremadura obedece a unha predisposición sectaria, e antieconómica, do Estado español e da Xunta.
Irlanda conseguiu a independencia pero a Liga Gaélica fracasou
Pero ollo, aínda recoñecendo o papel do celtismo, aínda sentindo a necesidade de que o noso Reino Medieval non sexa ocultado, como o sigue sendo a día de hoxe, e aínda defendendo o uso normal da lingua, aínda así poderiamos declararnos simplemente federalistas. Cando menos na teoría, por que na práctica, até agora, ser federalista en España é case un imposíbel. Todo federalista, como todo sólido, acaba esvaecéndose no aire, por parafrasear unha célebre expresión do Manifesto Comunista. Con todo, e tendo en conta o que está a suceder en Cataluña (onde se ve que pretender realizarse como nacionalista non deixa de ser, polo de agora, outra utopía), pois poderiamos insistir en declararnos federalistas, como forma máis útil incluso de defender o celtismo e todo o demais.
“Se aínda somos galegos e por obra e graza do idioma”, escribiu Castelao. Pero, hoxe, se debemos ser nacionalistas é por obra e graza da economía
Non obstante e ao meu entender, o compoñente máis importante, e o que realmente xustifica o nacionalismo en Galiza, non é ningún dos tres citados, senón un cuarto: a economía. “Se aínda somos galegos e por obra e graza do idioma”, escribiu Castelao. Pero, hoxe, se debemos ser nacionalistas é por obra e graza da economía. Por iso eu recomendo máis “O problema político de Galiza” de Risco, un Risco neste caso agudo, preciso e pragmático, que o “Sempre en Galiza” de Castelao.
O papel máis relevante da economía vírono os que crearon, case da nada, o nacionalismo contemporáneo, nos anos sesenta, en parte influídos polo marxismo, moi de actualidade na época, pero non só por iso, senón sobre todo pola propia realidade que estaban vendo cambiar, profundamente e a marchas forzadas, diante deles.
Non por casualidade, entre os principais dirixentes e ideólogos desa etapa, que agora están a ser xeracionalmente relevados, o número de economistas é amplo, case maioritario. Podemos citar, entre outros, a Beiras, López Suevos, López Facal, Camilo Nogueira e, aínda que doutra xeración, Xavier Vence, anterior portavoz do BNG.
O que xustifica o nacionalismo é entón a economía e a economía ten a súa base na nosa xeografía e orografía específica, de aí deriva un tipo de intercambios (por mar antes que por terra: como a venda de gando a Inglaterra antes que a Madrid), de cultivos (como o millo, do que Galiza chegou a producir a metade do español), de materias primas (como a minería) ou de enerxía (Madrid deixou de ter apagóns cando se inaugurou o encoro de Santo Estevo e o resto do Sistema Sil e Citroën instalouse en Vigo, non só pola proximidade do porto, senón porque se lle puido garantir electricidade segura as vinte e catro horas, grazas á entrada en funcionamento do salto de Belesar, no Miño). Os traballos de Xoán Carmona son unha boa fonte de información para todos estes aspectos.
Madrid deixou de ter apagóns cando se inaugurou o encoro de Santo Estevo e o resto do Sistema Sil e Citroën instalouse en Vigo, non só pola proximidade do porto, senón porque se lle puido garantir electricidade segura as 24 horas
Aínda máis importante: desas características naturais, aínda que non só delas, derivou un sistema de posesión da terra, o foral. Un sistema específico e que condicionou case todo o demais, desde a cultura, á sociedade e, sobre todo, o desenvolvemento económico. Os traballos sobre a desamortización de Ramón Villares son, neste sentido, a referencia. A tenencia da terra definiu o carácter e as características da Galiza contemporánea. Hai que partir de aí para entendela, porque a terra érao case todo. A propiedade (onde se explica o minifundio) e a maior parte da economía estaban baseados nela.
Pero o que máis graficamente reflicte a situación de Galiza, no último século, é a emigración. A emigración representa o abandono non xa da terra, en dirección ás cidades, senón o abandono do país. A urbanización é común a todas as sociedades en desenvolvemento, a emigración ao estranxeiro non. Galiza exportou seres humanos como outros países exportan materias primas, en atinada expresión de Gustavo Luca de Tena. Pola súa dimensión, case ao nivel de éxodo, reflicte, mellor que calquera outro elemento, o fracaso político de Galiza.
A urbanización é común a todas as sociedades en desenvolvemento, a emigración ao estranxeiro non
E ese fracaso político é, principalmente, non un fracaso por malas políticas, senón un fracaso sobre todo por ausencia de políticas. É o efecto máis palpábel da carencia dun goberno propio. A non ser que o abandono da familia e do país, para servir de criado noutra terra, da que nin sequera se coñece o idioma, sexa interpretado como o froito dunha decisión libre (interpretación que certamente fixeron algúns, desde o ministro galego da Restauración, González Besada, a certos políticos de hoxe).
A desarticulación (sexa na economía, na sociedade, na cultura ou na paisaxe) que observamos ao longo do país –que non se dá na mesma medida por exemplo no norte de Portugal, tan parecido por outro lado– esa desarticulación non obedece a unha decisión consciente, senón á falta de planificación, de case calquera tipo de planificación.
O fracaso político de Galiza é, principalmente, non un fracaso por malas políticas, senón un fracaso sobre todo por ausencia de políticas
Non pertencemos entón a España? Si. E é certo que non faltaron algunhas accións positivas. Non convén ignoralas, porque son reais e porque lle farían perder credibilidade a quen as negase ou pasase por alto. O INI (lembremos Astano) foi o responsábel dalgunhas desas actuacións. Aí están tamén os nosos dereitos como cidadáns do Estado: pensións, educación, sanidade… Ou a mellora sobresaínte das estradas. Son todos eles elementos importantes que nos colocan a un nivel relativamente parecido ao resto, aínda que de forma sempre algo serodia (os famosos atrasos das infraestruturas, por exemplo) e mantendo tamén sempre as distancias de renda que xa existían hai un século.
Visto un aspecto e vistos outros, existe razón para ser nacionalistas? Sen esquecer o que melloramos nin o que temos bo, é evidente, polo citado máis arriba, que contamos con características que nos diferencian dos demais. E un Estado, para ser xusto e igualitario, debería tratar as circunstancias diferentes con leis tamén diferentes, específicas, algo que historicamente non se fixo apenas. Saímos máis ou menos ben parados naqueles aspectos que temos en común co resto de España, pero saímos prexudicados nos que somos diferentes. (A autonomía corrixiu só en certa medida esta asimetría, en parte polo seu propio carácter limitado, sempre dependendo da última palabra de Madrid –coas súas LOAPAs, recursos de inconstitucionalidade, etc.–, e, en parte, por estar dirixida case sempre por forzas estatais, como tantas veces insistiu Camilo Nogueira).
Esta realidade de dúas facetas, desconectadas e incluso ás veces contraditorias entre si, é a que provoca o paradoxo de que por unha banda vivísemos bastante ben, cando menos até o 2008, pero por outra o país estea cada vez máis abandonado. Ou, en palabras de María Xosé R. Galdo, “houbo crecemento, pero non modernización”. A nosa historia recente como país tráeme á cabeza o título dun dos libros autobiográficos de Simone de Beauvoir: “Unha morte moi doce”. Aínda que ultimamente, tampouco iso.
Non lle sería fácil a un goberno nacionalista, fose dentro do actual Estado ou fose nun Estado independente, conseguir que vivísemos mellor en apenas unha lexislatura ou en dúas, pero creo que si o lograría a medio prazo. Algunhas melloras serían incluso inmediatas. Esta cuestión é a fundamental e nela deberiamos centrarnos.
Todos os galegos teñen constancia, en non pouca medida, da súa diferenza. Aínda que non saiban quen foi o rei García, si saben que temos unha lingua propia. O problema é que non perciben esa especificidade como unha vantaxe, senón o contrario. Sabendo que somos diferentes, pensan que necesitamos estar subvencionados. Seriamos algo así como unha nación coxa ou paralítica, como definiu Galeano as sociedades de América Latina. Non confíamos nas nosas propias forzas.
Por iso o derrotismo (del nace, por exemplo, a idea de integrarse en forzas estatais), o radicalismo verbal (tan inoperante e por outra parte cómodo), o dogmatismo (esa visión en túnel que impide ver o que está aos lados), o autoritarismo (o afán por controlalo todo, como se a sociedade fose un organismo simple e mecánico) e as liortas por cuestións secundarias (que causan tanto desgaste e desafección) resultan todos eles tan nefastos. Confirman a idea de que non somos capaces de construír nada por nós mesmos.
O derrotismo, o radicalismo verbal, o dogmatismo, o autoritarismo e as liortas por cuestións secundarias resultan todos eles nefastos
Nacionalista é o que pensa que a escalada no poder de decisión pode ser gradual, pero en todo caso necesaria. Pensa que iso poñería en valor esas boas estradas, estendidas por toda Galiza, que hoxe só conducen a concellos practicamente despoboados, e que evitaría a frustración de tantas persoas cualificadas, en todos os ramos laborais, que apenas poden realizarse e que, se teñen a idade adecuada, deben emigrar para, finalmente, traballar por baixo da súa cualificación. Galiza probabelmente non necesitaría máis diñeiro, pero si un goberno, preocupado e coñecedor da súa realidade, que o empregase con máis criterio e, sobre todo, que o usase en desenvolver os nosos recursos.
O argumentario nacionalista debería ampararse en datos lóxicos, verificábeis no posíbel e en certa pedagoxía para expoñelos en público. Un grande Estado pode basearse en falsidades (como a de que o catalán ou o galego poñen en perigo o español) ou en verdades a medias (como a de que, na actual situación, bilingüismo significa igualdade de oportunidades para as dúas linguas), porque un Estado ten moitas ocasións e medios para difundir a súa propaganda, pero un nacionalista non só non debe facelo porque non é ético, senón que nin sequera pode permitirse o luxo de administrar as súas forzas de maneira arriscada (é dicir, de maneira que alguén poida rebater facilmente os seus argumentos).
Nacionalista é o que pensa que a escalada no poder de decisión pode ser gradual, pero en todo caso necesaria
Os beneficios dun poder propio, da autonomía no grado que sexa, poden comprobarse, por exemplo, no caso puntual dos nosos actores e actrices. Existen porque existe a ficción propia, creada no seu día e impulsada, en gran medida, pola Televisión de Galicia. Sen ela sería moito máis difícil que tivesen aparecido, por non dicir imposíbel.
Galiza foi perdendo a súa clase dirixente (aquí vén moi ao caso remontarse á baixa Idade Media), seguiuna perdendo na Idade Moderna e tamén na etapa de formación do actual Estado español, entre os séculos XIX e XX. Galiza forneceu a Madrid de ministros e de despachos de avogados. Os fillos máis cualificados, antes só das boas familias, agora de todas, emigraron e seguen a emigrar.
Os beneficios dun poder propio, da autonomía no grado que sexa, poden comprobarse, por exemplo, no caso puntual dos nosos actores e actrices
O que chama a atención, tendo en conta a nosa historia, os complexos que dela derivan, o noso escaso tamaño, etc., é que sigamos aquí, resistindo e creando empresas novas. A produción láctea, as granxas avícolas que popularizaron o consumo de polo, foron unha iniciativa da base social, do noso campesiñado, nos anos sesenta, co apoio dalgúns voluntariosos e máis formados axentes de extensión agraria. A denominación de orixe Ribeira Sacra estableceuse ao mesmo tempo que a Unión Europea pagaba por levantar os viñedos (Ver: Mouriño Cuba. Revista Alicerces). Os estaleiros pelexaron case sempre en solitario polos contratos, a conserva foi no seu tempo exportadora, a pesar das trabas administrativas do Estado (como no caso do debate da folla de lata), os nosos barcos de pesca navegan por todo o mundo expostos a múltiples riscos, sen apenas axuda, e as nosas caixas de aforro, das que chegamos a estar orgullosos –e que hai pouco foron, quizais non casualmente, defenestradas–, medraran, até acadar un tamaño considerábel, grazas fundamentalmente ao diñeiro dos emigrantes. Eran emigrantes que, intuitiva e empiricamente, sabían cal era o seu país.
Unha parte notábel das subvencións públicas recibidas nestes anos (moitas provenientes da UE) foron, en efecto, destinadas a reducir produción! A achatarrar barcos, pechar explotacións agrarias (varios centos de miles) e desmantelar estaleiros. Niso si interveu a fondo a administración! E non deu alternativas, salvo a da emigrar, como expuxo aquel famoso noticiario de televisión, o día que entramos na UE.
O prezo de todo iso é certo grado de anarquía, unha insuficiencia endémica. As sociedades sen goberno ou cun goberno demasiado afastado xeran picaresca, caciquismo e contrabando. Véxase o sur de Italia ou a Grecia baixo goberno turco e tamén despois. Unha comparación sociolóxica, aínda hoxe en día, deixaría ver similitudes extraordinarias.
O nacionalismo representa a idea e o xermolo dese goberno impulsor dos nosos recursos. O vicepresidente Quintana estivo a punto de conseguir éxitos importantes: o plano eólico, o banco de terras, a adquisición de Fenosa por capital galego. Por iso foi penalizado. A parte nacionalista do bipartito, iniciara en certo modo, até certo punto, o noso particular Procès, tocou centros neurálxicos. E, nesa medida, sufriu castigo. Non de cárcere, porque ás veces non é preciso saltar ningunha lei para que as cincocentas familias que controlan o poder económico no Estado español te consideren un competidor non desexábel.
