Opinión

Radiografía da Galiza que non vota nacionalismo

Por que o nacionalismo galego non é visto con máis simpatía, cando menos en comparación co vasco e catalán? Por que nunca estivo nin sequera próximo de acadar na sociedade a famosa hexemonía gramsciana? Unha das razóns tradicionalmente aducidas é a da falta de identificación con el dos burgueses e da elite autóctona.

Que en Galiza non existe unha burguesía nacional nin un empresariado galeguista nin unha elite política con conciencia de país é un lugar común que se repite desde hai décadas. Pero é verdade? Ou é unha verdade tan clara e contundente como se di?

Non tiña acaso evidencia da nosa particularidade e da inxustiza que supuña a uniformidade forzosa o ministro da Restauración, González Besada, que chegara a militar no rexionalismo? Non a tiña Gabino Bugallal que promoveu o anexo galego ao código civil español? Non a tiña Rodríguez Seoane cando se queixaba nas Cortes, en 1882, de que non podía defender os intereses galegos por culpa da disciplina de voto?[i] Cantos deputados non sentiron iso desde aquelas a hoxe?

Algo parecido podería dicirse dos empresarios. O historiador Xoán Carmona, referíndose ás primeiras tres décadas do século XX, afirma que: “Os máis deles tiveron actitudes abertas e acordes coas tendencias políticas da época, e xunto con algúns da xeración anterior mantiveron relacións fluídas co galeguismo. Valcarce[ii] declarábase a si mesmo galeguista e depositou a súa confianza como empresario en membros do Partido Galeguista; Barrié de la Maza publicou anuncios na revista A Nosa Terra e para el traballou durante anos Manuel Lugrís Freire. Gaspar e José María Massó rotularon a súa nova e importante fábrica de Bueu en castelán e galego, Evaristo Castromil facía descontos para acudir ás xuntanzas do Estatuto de Autonomía, e o mesmo José Curbera mantiña unha fluída relación con Castelao ao que vía como posíbel defensor no Parlamento Español dos intereses dos industriais galegos da conserva”[iii].

Pero claro está que un empresario non pode actuar manifestamente en contra do poder político do momento, aínda que en certos casos poida distanciarse. No balneario de Mondariz, rexido polos Peinador, pai e fillo[iv], reuniuse dúas veces o gabinete de Primo de Rivera, pero ao mesmo tempo na imprenta propia do complexo editábanse as novelas en galego da editorial Lar[v].

O propio Carmona comenta que: “A Guerra obrigounos a todos eles a repensar as súas posicións e estratexias para sobrevivir e medrar nun réxime que cambiaba en gran medida as regras de xogo”[vi].

En efecto, cambiaron as regras e os empresarios como o resto dos cidadáns, con maior ou menor disposición, pecharon filas, pero outros aspectos da realidade, en cambio, non se podían mudar tan radicalmente. Nin sequera o falanxismo de primeira hora foi capaz de fundamentar os seus principios nun uniforme carácter nacional, tipo Volksgeist.

Era innegábel –di a este respecto Núñez Seixas– que España, malia presentarse como nación única e indivisíbel, “era diversa e plural nas súas paisaxes, nos seus costumes e mais nos seus usos lingüísticos, pasados históricos e carácteres colectivos”[vii]. En consecuencia, máis que na raza ou na etnia –e a diferenza do nazismo–, a identidade española tivo que asentar “os seus alicerces xenéticos sobre un variado crisol de razas e pobos, desde os iberos e celtas até os godos e árabes”[viii]. Nin sequera a Falanxe podía aplanar as montañas e suturar as rías.

Hoxe en día, a pesar do aumento das comunicacións e da globalización, as nosas marcas de identidade seguen á vista. Non hai máis que ler os centos de comentarios nas redes dos visitantes que veñen a Galiza cada ano.

Cal é daquela o pensamento real dos galegos a respecto da situación do seu país? Cales son esas ideas forzas, esas crenzas estruturais, que deberían ser tomadas como punto de partida? Esta é, creo, a verdadeira cuestión.

Galiza é demasiado pequena

As grandes construtoras galegas Copasa, San José, Grupo Puentes, e OCA manteñen parte da súa dirección xeral en Madrid para ter acceso en mellores condicións aos concursos públicos, aproveitar de paso a baixa fiscalidade da capital e non contrariar o desexo dos organismos reguladores. Nos últimos anos, a privatización de servizos como alumeado, auga ou limpeza, provocou o traslado da xestión e dirección destas tarefas á capital[ix]. Os maxistrados de xustiza aspiran, pola súa parte, a culminar a súa carreira profesional no Supremo. Só despois dun fracaso se conforman co Tribunal Superior de Galicia. Para ascender ou simplemente para encontrar traballo en moitos sectores parece case unha obriga marchar a Madrid. Pode que as persoas que toman ese camiño non acaden o éxito desexado, pero o certo é que moitas delas tampouco ven outra saída.

Non é algo novo, esta dinámica non é só debida á hipertrofia actual da capital. Xa sucedía hai máis dun século. En Madrid proliferaban, entre a elite, os despachos de avogados galegos e, na parte máis baixa da escala social, os augadores e os mozos de corda[x].

Pero Galiza non só carece de masa crítica suficiente para poder ofertar certos empregos ou para cubrir certas aspiracións, senón que tamén carece dunha urbe que concentre as enerxías da comunidade.

Un urbanismo en rede coma o noso, con moitas pequenas cidades, non é mao de por si, pero é verdade que o capitalismo actual tende a centralizar a dirección das empresas, a xestión e en moitos casos tamén a produción, cunha rede distribuidora que funciona por capilaridade radial até chegar ao consumidor.

Deste modo, o primeiro e maior problema do nacionalismo é que Galiza resulta pequena, ten menos de tres millóns de habitantes, carece dunha cidade que sirva de referencia á hora de atraer investimentos e sobre todo debe competir dentro dun Estado consolidado, xerme e núcleo difusor dun ámbito cultural importante como é o da hispanidade.

A diferenza das elites que presentan a unidade de España como algo que afecta ás súas esencias, un galego común pensa, de modo máis pragmático, que unha Galiza con maior autonomía ou mesmo independente non resultaría economicamente viábel.

Os nacionalistas deron resposta ocasional a esta opinión. Xa en 1979, Ramón L. Suevos, un dos principais teóricos do movemento naquela altura, anotaba que “moita xente formula teimudamente o interrogante: seremos capaces de viviren sos?”. E concluía que esta idea era a mostra dun “típico complexo de inferioridade”[xi].

Suevos titulaba este capítulo de forma ben significativa: “Da viabilidade económica das pequenas nacións”. Nun libro posterior volvía aínda con máis amplitude sobre a mesma idea[xii]. Intentaba demostrar que non existe correlación probada ningunha entre o tamaño dunha nación e o seu grao de desenvolvemento. O tamaño non importa.

Non obstante, ningún deses dous libros foi reeditado e en cambio os galegos de hoxe, pode que non pensen exactamente como os de hai corenta anos, pero sen dúbida comparten aínda boa parte dos medos e ideas dos seus pais e avós.

Falta de confianza no propio

A comezos do século XIX, Manuel de la Riba, un dos burgueses máis importantes de Santiago, contaba cunha biblioteca de 403 volumes, entre os que figuraban obras de autores ingleses, franceses e casteláns. De temática galega só posuía os sete tomos do Cura de Fruime e dous libros máis[xiii]. A pesar de que mantiña negocios comerciais coa maioría das vilas do país, nin sequera posuía a Descripción del Reyno de Galizia do Licenciado Molina nin outras obras máis recentes relacionadas, por exemplo, coa nosa xeografía[xiv].

Isto ocorría hai dous séculos. Hoxe o número de títulos en galego ou de temática galega aumentou moito, pero tamén aumentou o número de libros en xeral. Se fixésemos agora un reconto nas bibliotecas familiares daríanos probabelmente un resultado un pouco máis favorábel, pero non demasiado distinto ao de De la Riba. A nivel de vendas, os libros en galego só representan actualmente o 15% do total.

A idea de inferioridade aliméntase co descoñecemento. Pero neste caso existe un fenómeno psicolóxico máis profundo que ten que ver coa crenza de que hai razas inferiores e superiores, do mesmo modo que se pensaba que as mulleres non tiñan a mesma capacidade intelectiva que os homes. A idea de selección natural, demostrada cientificamente por Darwin, deu pé a unha profunda deriva irracional concretada no racismo[xv], que se viu así xustificado e que non se superou até ben avanzado o século XX.

O galego que carecía do poder político co que contara na Idade Media e de cuxa lírica, por exemplo, se perdera a memoria, podía ser considerado facilmente un pobo inferior. Tanto é así que os chamados precursores do galeguismo, a finais do XIX, se sentiron na obriga de salientar as súas aptitudes nos diferentes terreos da cultura e da sociedade. Esta obsesión por encontrar galegos destacados volveu ser visíbel nos anos do franquismo, como modo de compensar sen dúbida o ambiente de discriminación da época. Pero estas valoracións favorábeis cara os galegos, que ás veces mesmo rozaban a esaxeración, circunscribíanse ao terreo individual e o éxito referido tiña lugar as máis das veces fóra das nosas fronteiras. Non se falaba apenas das bondades de Galiza como conxunto, salvo e só a partir de certo momento no terreo paisaxístico e aínda así con contradicións. Lembremos a observación de Unamuno de que os galegos “viven como las ranas, casi encharcados, respirando humedad”[xvi].

Este enfoque do primeiro rexionalismo sobrevive en boa parte da prensa galega de hoxe, onde é común ver como se resalta o éxito e o enriquecemento de personaxes normalmente emigrados, en todo caso figuras individuais, ao mesmo tempo que seguen a ser raras as informacións sobre o potencial que posúe a propia comunidade nos distintos ámbitos.

Pero máis decisivo aínda que o escenario laboral e económico resulta ser ás veces o imaxinario, a esfera de soños. Tendo acceso a dúas linguas e a dúas culturas, a maioría dos individuos escollen a máis grande. Deste modo, o país grande, a cidade grande, a lingua máis falada, acaban por absorber, por anular, a pequena ou por conservala só como mero adubo sentimental[xvii].

Como non entender, por exemplo, que, antes e agora, algúns dos nosos mellores escritores optasen por realizar a súa obra en castelán? Desde o seu ámbito, tamén son emigrantes ou, dado que falamos de arte, podemos chamarlle, como Pascale Casanova, “asimilados”[xviii]. Renuncian a enriquecer a súa cultura de orixe, na procura dun clima máis favorábel e sobre todo dun público maior.

Nunca vivimos mellor

“Nunca vivimos mellor” foi unha expresión moi común até cando menos o final do século, sobre todo entre aquelas persoas que deixaran o campo e buscaran un posto de traballo na cidade. Pero tamén entre os labregos maiores que ficaran nas aldeas e que desde finais dos anos setenta conseguiran “cobrar pola agraria”. A mellora notábel da atención médica axudou a confirmar esta opinión.

Como lembrou Santiago Lamas, “nos 50 non existían motocultores en Galiza e os tractores eran moi escasos. A finais dos 80 había xa preto de 100.000 tractores e 50.000 motocultores, o que situaba as provincias galegas, coa excepción de Ourense, á cabeza de todas as españolas en número de tractores”[xix].

Por último, pero non menos importante, hai que contar coas remesas de diñeiro, en moedas fortes, enviadas polos emigrantes e que foron as que lles permitiron a ducias de miles de persoas asentárense nas cidades, mercar un piso e, nalgúns casos, facérense con algún tipo de negocio. As caixas de aforros viviron a súa idade dourada grazas a este diñeiro chegado da emigración, sobre todo europea.         

Carmona non dubidou en afirmar que a finais dos anos cincuenta, “comezaba un período de crecemento económico e cambio estrutural que transformou a cara do país dunha forma máis rápida que nunca”[xx].

Galiza, en efecto, converxeu aínda que non de todo con España, pois se en 1959, ano no que se aproba o Plan de Estabilización, a súa renda representaba o 60% da media española, corenta anos despois acadaba o 80%.

O efecto psicolóxico deste crecemento sobre a poboación foi tanto máis notábel, en canto que a posición de partida era francamente mala. Pensemos que se a poboación ocupada na agricultura e na pesca en 1930 era do 65,32%, en 1960 era do 65,9. O que significa que en trinta anos nin o campo nin o mundo do mar se modernizaran nada, pois seguían utilizando practicamente a mesma man de obra. As dúas primeiras décadas do franquismo supuxeron sen dúbida unha gran parálise. Aínda máis, o sector servizos, que correntemente é citado como indicador de desenvolvemento, reducírase, pasando de ocupar a un 20,02% dos empregados en 1930, a só un 15,4, trinta anos máis tarde.

A experiencia das xeracións que hoxe están en idade de xubilación partía así dun nivel de vida moi atrasado, que o profesor Basilio Losada, nacido en Láncara, cualificou en certa ocasión de “medieval”, para coñecer a continuación un longo período ascendente que abarcou case toda a súa vida laboral.

Claro está que este progreso evidente veu acompañado de grandes disfuncións que están a pagar as xeracións posteriores. Sirva o exemplo da produción láctea que observara un importante crecemento inicial nos anos sesenta e setenta e que pasou a verse limitada polas cotas, de modo que nos convertemos en ben de casos en consumidores de leite francés[xxi]. Tamén se reduciu a poboación ocupada, ao tempo que o peso económico e demográfico de Galiza no conxunto de España diminúe de forma constante.

Outro exemplo deste proceso, que poderiamos denominar de crecemento sen modernización, encóntrase no feito de que “apesar da emigraçom massiva, a dimensom média da exploraçom agrária aumenta moi lentamente”[xxii]. É dicir, desaparecen os campesiños pero as terras continúan moi divididas.

É visíbel, polo demais, que as comunidades autónomas que ocupaban a lista das máis desenvolvidas en 1960 seguen sendo as mesmas que hoxe, e outro tanto sucede coas que figuran na parte baixa da táboa.

Tomando en consideración todo o abano xeracional, resulta que a idea de que “nunca vivimos mellor” é asumida, en base a unha experiencia contraditoria, pero en xeral positiva, pola parte da poboación que hoxe ten máis idade. Esta experiencia é a que a inclina, cando menos en certa medida, a votar os partidos vinculados ao poder.

Esa xeración encóntrase hoxe entalada entre un campo en case total abandono, coa excepción dalgunhas cultivos en comarcas determinadas, e uns fillos con serias dificultades para encontrar traballo. Pero ao mesmo tempo é unha xeración amparada por un sistema de pensións aínda aceptábel e en bastantes casos con algún inmóbel adquirido.

As dúas fendas sociais que nos dividen

A sociedade galega é habitualmente considerada unha sociedade homoxénea, coma se nin interiormente nin exteriormente vivise grandes contradicións. Pero isto ten bastante de aparencia, pois cando menos está atravesada por dúas fendas importantes: a da emigración e a da ruptura cultural entre o campo e a cidade. En moitos casos por ambas ao mesmo tempo.

Se ben, a estas alturas existen xa bastantes estudos sobre a emigración, son moitos menos os que analizan as súas consecuencias psicolóxicas, familiares, sociais e, por suposto, políticas. Un dos que prestou atención a este tema foi Carlos Sixirei. “Por debaixo –di– da realidade dos textos legais e da práctica política hai na emigración aspectos humanos que lle outorgan un carácter lacerante, case sempre dramático”[xxiii].

Un deses fenómenos patentes pero pouco estudados é o dos nenos e nenas criados polos avós, pero ás veces non directamente senón a través de internados onde os ingresaban con apenas dous ou tres anos.

Moitos homes e mulleres galegos lamentaron así a morte deses avós cunha intensidade que nunca sentirán pola dos seus pais, dos que se consideran afastados. O choque que moitas veces se produce non só é afectivo, senón que repercute na xestión das herdanzas e nos proxectos de vida.

“Centos de milleiros de nenos galegos sufriron este trauma da carencia en momentos claves do desenvolvemento da súa personalidade”, di Sixirei. E engade: “Non se trata de puras especulacións (…). Aí están os traballos do profesor Tojo Sierra, nos que amosa que os fillos dos emigrantes presentan alteracións estatisticamente significativas con respecto aos grupos de control, non só en certos trazos da personalidade (tendencia á inhibición e á depresión-ansiedade) e un máis baixo nivel intelectual, senón tamén en certos trazos físicos como a talla e o peso corporal”[xxiv].

Doutra parte, quen hoxe en día realice algunha función administrativa encontrará sen dúbida un bo número de persoas nacidas en París, Londres ou Lausanne, unha marca documental mesmo prestixiosa, pero que case sempre oculta algún trauma, sobre todo o do regreso. A emigración provoca trastornos identitarios e lingüísticos –moitos aprovéitana para distanciarse da lingua materna– e sobre todo unha perda ou confusión sobre as pautas que deben rexer a súa vida. O emigrante e o retornado case nunca acaban de entender e de involucrarse correctamente na sociedade. Ás veces lembran a actores que non saben interpretar ben o seu papel e, como aquel personaxe de Berger[xxv], sempre pensan que os demais van percibir e valorar negativamente as súas orixes.

“A resposta do emigrante ao estigma social no que vive –di Sixirei referíndose ao primeiro país de acollida– tende a afastalo necesariamente da norma moral dominante e iso mesmo axuda a fortalecer e lexitimar a súa segregación nun círculo vicioso de difícil resolución”[xxvi].

E como interpretan estas persoas cando regresan, e tratan de adaptarse de novo, os fenómenos e os debates políticos? Pois, probabelmente, de forma igualmente confusa –ás veces máis influenciábel– de modo parecido a como transcorre o resto da súa vida. Pero esa particularidade rara vez e tida en conta polas diferentes institucións nin tampouco apenas polos partidos políticos.

O problema da emigración afecta hoxe a todos os segmentos de idade, porque nunca deixou de habela. Ademais, en xeral, é ben vista ou cando menos considerada un mal menor. “Era o que tiñamos”, dicíase. Hoxe en día as familias seguen mostrándose orgullosas de ter un fillo traballando en Madrid ou en Londres, sobre todo se ten ou di ter un bo emprego, aínda que garden dentro o remorso de non velo, de ver pouco tamén os seus netos e o medo a que o piso que lle tiñan gardado non cheguen a usalo nunca e finalmente o medo a morrer sos.

A ruptura cultural campo-cidade está, en cambio, máis focalizada por idades. Falamos neste caso dos que a partir dos sesenta emigraron ás urbes, previo paso ou non pola emigración exterior.

Esta ampla xeración, nacida antes dos sesenta, incorporouse a un desenvolvemento positivo pero irregular que deixou o campo como dixemos en estado de abandono. Unha parte dos descendentes desa xeración de boomers intenta hoxe recuperar a actividade nas súas zonas de orixe, mediante proxectos ecolóxicos, turísticos ou mesmo agro-industriais ou simplemente intenta reunir propiedades e restaurar a casa familiar.

Fronte a estas iniciativas modernizadoras e mellor integradas no territorio que as dous seus proxenitores, ás veces inspiradas no que deixaron os seus avós, eríxese de cote a oposición dos recentemente xubilados que, froito da súa experiencia particular, consideran que “aquilo non vale nada”.

Volvemos encontrarnos así cos trastornos xerados polo desarrollismo dos anos 1960-2000. Neste caso cunha ruptura cultural que se traslada á escala de valores e que ten unha tradución clara na lingua e a política. Aínda que abandonada hai tempo a economía campesiña, moitos deses maiores seguen respectando o cacique da súa comarca e a práctica da influencia.

Eu teño quen mo arranxe

En canto que en Estremadura o xornaleiro libraríase con gusto do señorito, en Galiza o labrego, e non só el, sentía que o necesitaba, porque aquí non se trataba propiamente dun señorito, senón doutro tipo de persoa que o respectaba, que tamén o necesitaba a el, que vivía no seu medio e co que percibía un certo vínculo. O cacique en Galiza é un tradutor de intereses, un intermediario entre unha sociedade específica e o Estado.

Na España da Restauración (1875-1923), o caciquismo era un dos datos máis importantes[xxvii]. A comprensión dos dereitos do cidadáns como públicos e universais aínda non estaba asentada e o individuo debía formar parte da rede dun ou outro partido tanto para ascender socialmente, como para non verse prexudicado polas decisións do goberno.

Galiza formou parte, por suposto, deste sarillo de lealdades, pero dunha forma quizais máis aguda e sobre todo máis permanente, en parte pola existencia, até tempos recentes, dunha gran poboación rural, unha poboación descoñecedora ademais da lingua na que estaban escritas as leis.

Por que en Galiza o caciquismo e as influenzas se manifestan en maior medida e sobre todo de distinta forma? A razón está en que unha lei estatal aplicada en Castela ou Andalucía pode beneficiar un sector e prexudicar  outro. Por exemplo, a reforma agraria da República prexudicaba os terratenentes e beneficiaba os xornaleiros. Hoxe en día, a desaparición do imposto sobre o patrimonio ou a redución de cota para as rendas altas beneficia os maiores propietarios e prexudica o asalariado medio.

En Galiza, ademais de reproducirse esta dinámica, dáse tamén o caso de leis que non benefician a ninguén e prexudican a case todos. Isto é así sobre todo pola diferenza da organización territorial que provoca tamén unha diferenza na propiedade e no xeito de acometer certas empresas. Volvendo á reforma agraria da República, esta non afectaba maiormente a Galiza porque aquí non había apenas terratenentes. Hoxe en día déronse xa varios intentos de penalizar fiscalmente as herdanzas en vida, unha figura característica do código civil galego, de modo que perdería practicamente o seu sentido. As herdanzas en vida permitían, entre outras cousas, modernizar a actividade da explotación agraria ou empresarial sen necesidade de agardar pola autorización ou a morte da anterior xeración.

Un exemplo distinto sería o da concentración parcelaria levada a cabo na Limia, sobre todo nos anos noventa, coa participación de técnicos foráneos descoñecedores das características do terreo que estaban modificando, o que provocou non poucos erros e disfuncións.

En Galiza, como en todos os territorios que presentan diferenzas respecto do que contempla a lei común, a relación co verdadeiro poder resulta, a ollos de moitos, imprescindíbel. Galiza, como no vello debate propiciado por López Suevos, non é igual a Estremadura máis un problema nacional. O nacionalismo polo tanto non é unha apelación só a un patrimonio cultural e lingüístico, senón que se debe a unha especificidade estrutural, orgánica, que, entre outras cousas, se traduce en que existen certas leis estatais e prácticas de Estado que en Galiza non son de clase, porque non benefician a ningunha clase, senón que son simplemente inadecuadas ao noso territorio.

Madrid non se toca

Madrid é unha das poucas capitais erixida case sobre un ermo, distante do mar polo que circulan a gran maioría das mercadorías, sen outras grandes urbes inmediatas e sen grandes centros dos que retroalimentarse[xxviii].

Non obstante, boa parte dos galegos nin sequera son conscientes desta anomalía e dos enormes gastos engadidos que xera. Ao tempo ignoran a pobre comunicación que segue existindo con Portugal, sobre todo co ámbito de Porto que xa supera o millón de habitantes e que xunto coas cidades galegas proporcionaríalle ao eixo atlántico unha importante masa crítica. O borrado de fronteiras de 1986 surtiu poucos efectos desde aquelas.

Madrid, en cambio, obtén algunhas boas rendas desta periferia. Cando Fernando Martín comprou Fadesa prometeulle ao presidente da Xunta, Pérez Touriño, que mantería a sede social na Coruña, o que en principio respectou, sen embargo a estrutura laboral creada por Manuel Jove foi desmantelada inmediatamente despois da compra. A maioría dos empregados foron trasladados a Madrid e pecháronse filiais claves para manter o ciclo produtivo no lugar de orixe. Tamén houbo despedimentos e mesmo desprezos[xxix]. Se, neste caso, ao empresario madrileño a operación non lle saíu como agardaba foi porque inmediatamente despois da compra produciuse o estalido da burbulla inmobiliaria.

Galiza é cualificada de periferia illada, a pesar de encontrarse, a diferenza de Madrid, á beira dunha das autoestradas marítimas con máis circulación do continente. Pero deixando isto a un lado, resulta que o establecemento das autovías e aves ferroviarios de comunicación coa meseta é especialmente beneficiosa para as grandes construtoras con sede na capital, como desvelou o economista Turnes Abelenda.

Este autor fala de “fluxos interterritoriais non explícitos” para referirse por exemplo á licitación pública de infraestruturas promovida pola Administración Xeral en Galiza. Aínda cando as obras se realicen en territorio galego, case o 90% das empresas adxudicatarias teñen a súa infraestrutura e o seu domicilio fiscal en Madrid e, polo tanto, o diñeiro que reciben do Estado acaba recalando na capital[xxx]. O fenómeno, pouco explicado nos medios de referencia galegos, ten provocado non obstante algunhas divisións no seo do PP. O no seu día defenestrado Conselleiro de Ordenación do Territorio e Obras Públicas, Xosé Cuíña, foi un dos afectados por esta dinámica recentralizadora, toda vez que a súa familia era propietaria dunha empresa dedicada á construción.

Tamén é obvio que a bancarización das caixas promovida polo Banco de España “produciu unha profunda recentralización”[xxxi] do aforro, algo xa explicado no seu día por Xavier Vence.

A que se debe que esta realidade non se faga consciente para a maioría dos galegos? Unha das causas é sen dúbida o marco mental propiciado polos medios. O historiador Isidro Dubert ten chamado tamén a atención sobre o contraste entre as notábeis investigacións sobre o pasado que se veñen desenvolvendo desde hai xa varias décadas na universidade galega e a ausencia dunha materia específica de historia de Galicia no ensino primario e secundario[xxxii].

A escaseza de aliados

A OTAN, máis alá do seu carácter militar, posúe unha notábel importancia porque nos involucra na esfera económica, cultural e mediática dos Estados Unidos. Os fondos de investimento norteamericanos BlackRock e Vanguard controlan o 35% das accións dos principais bancos españois (20% o primeiro, 15 o segundo), sendo así polo tanto os seus propietarios de referencia. Dado que a banca española non foi moi rendíbel nos últimos anos, hai que pensar que o seu obxectivo é tamén o de participar na orientación empresarial e social destas entidades[xxxiii] e polo tanto na marcha do conxunto da sociedade española.

Cando se valora o papel do empresariado ou do goberno galego hai que facelo neste contexto. Poderían ambos actuar doutra maneira?

Desde a época medieval, as elites galegas coñecen as tres formas de presión consubstanciais a todos os poderes humanos: a negociación, a prebenda e a ameaza. O poder aplica cada unha delas segundo as circunstancias.

O nacionalismo conta cunha baza teórica ao seu favor: o soberanismo camiña cada vez máis á par da democracia. Os valores democráticos, é dicir a xustiza social e os dereitos humanos, só se poden aplicar verdadeiramente tendo en conta o lugar e o momento histórico. Cando se tratan de impoñer desde fóra operan case sempre como un disfrace doutros intereses e reciben o nome de hexemonismo ou, o máis clásico, de imperialismo. A democracia en Galiza só podería evolucionar positivamente de térense en conta as súas tradicións e as súas diferenzas.

Pero podemos ver o asunto desde outra perspectiva. Como sería Galiza sen o nacionalismo? Non ter o goberno e estar na oposición, incluso nunha oposición minoritaria, non implica carecer de influencia.

Que sería da lingua sen o movemento galeguista? Con que autonomía contariamos? Con que sectores produtivos? A presión social, política e cultural, exercida polo nacionalismo desde hai décadas ten creado un escenario específico na política galega que non se daría sen el. Probabelmente todos os sectores económicos sufrirían máis sen esa postura defensiva. E de non existir un partido propiamente nacional ningún dirixente do PP se atrevería, por exemplo, a utilizar o galego. A presión de Madrid carecería de contrapeso.

Desde o reparto dos orzamentos xerais ao desenvolvemento da nosa literatura, a influencia do nacionalismo convérteo nun contrapoder.

Pero, o nacionalismo ten algunha razón máis para ser optimista. Como vimos nalgún dos apartados anteriores, os atrancos e os medos que provoca afectan sobre todo ás persoas de máis idade. A falta de confianza ou mesmo o menosprezo do propio non é xa tan visíbel nas novas xeracións. A bioloxía xoga ao seu favor e a nova visión dun mundo multipolar tamén.


[i] Luis Rodríguez Seoane (1882). Discurso en el Congreso de los Diputados. 17 de xuño de 1882.

[ii] Antonio Valcarce era propietario, entre outras empresas, da Panificadora e da Compañía de Tranvías de Vigo.

[iii] Xoán Carmona Badía (2006). En: Empresarios de Galicia. Volume 1. Fundación Caixa Galicia. Páx. 23.

[iv] Enrique Peinador Vela e Enrique Peinador Lines.

[v] Luis Domínguez Castro e Xosé Ramón Quintana Garrido (2006). En: Empresarios de Galicia. Volume 1. Fundación Caixa Galicia. Páx. 197 e 202.

[vi] Xoán Carmona Badía (2006). Ibidem.

[vii] Xosé M. Núñez Seixas (2021). Imperios e danzas: As Españas plurais do franquismo. Galaxia. Páx. 55-56.

[viii] Ibidem.

[ix] J.A.Turnes Abelenda (2021). Descentralización fiscal e desenvolvemento. Laiovento. Páx. 162 e 179.

[x] Henrique Harguindey Banet (2009). La Galice. Dez séculos de olladas francesas. USC. Páx. 8-11. Un resumo e comentario do texto mencionado en: Manuel Veiga Taboada (2018). Auverneses en París, galegos en Madrid. A Nosa Terra dixital.

[xi] Ramón L. Suevos (1979). Do capitalismo colonial. Do Cerne. Páx. 118.

[xii] Ramom L. Suevos (1983). Dialéctica do desenvolvimento. Agal. Páxs. 13 a 44.

[xiii] Xosé R. Barreiro Fernández (2006). Empresarios de Galicia. Volume 1. Fundación Caixa Galicia. Páx. 81.

[xiv] Pódese comprobar a existencia de certo número de obras deste tipo en: Federico López Silvestre (2008 e 2009). Historia da Paisaxe I e II. Biblioteca Nueva.

[xv] “Non hai que esquecer –e non digo isto para criticar a racionalidade, senón para mostrar até que punto as cousas son ambiguas– que o racismo se formulou sobre a base da racionalidade flamíxera do darwinismo social”. Entrevista a Foucault en 1982. Publicada en: Michel Foucault (2012). El poder, una bestia magnífica. Siglo XXI. Páx. 150.

[xvi] Miguel de Unamuno (1922). Andanzas y visiones españolas. Renacimento. Páx. 69.

[xvii] Ver: Helena Miguélez-Carballeira (2013). Galiza, um povo sentimental? Género, política e cultura no imaginário nacional galego. Através editora.

[xviii] Pascale Casanova (2001). La República mundial de las Letras. Anagrama. Páx. 269-285.

[xix] Santiago Lamas (2004). Galicia borrosa. Do Castro. Páx. 161.

[xx] Xoán Carmona (2001). Galicia: minifundio persistente e industrialización limitada. En Historia económica regional de España, siglos XIX y XX. VVAA. Crítica. Páx. 34.

[xxi] “A apresurada e deficiente negociación para a entrada de España no Mercado Común Europeo implicou a aplicación de cotas a un mercado como o español que era deficitario; deste modo facilitouse a penetración dos excedentes e dos grandes grupos lácteos, franceses sobre todo, acompañados moitas veces de grandes superficies comerciais distribuidoras dos devanditos produtos”. Alberte Martínez López (2006). En: Empresarios de Galicia. Volume 1. Fundación Caixa Galicia. Páx. 497.

[xxii] Ramom L. Suevos (1990). O outro desenvolvimento. Novo século. Páx. 78 e 79. O conxunto do capítulo é unha crítica do tipo de crecemento que se produciu, como tamén se pode ver neste parágrafo: “O crescimento económico foi um processo reflexo do que na altura acontecia no capitalismo espanhol e ocidental, próprio dumha formaçom social periférica que medrava ao calor do desenvolvimento das economias centrais do seu contorno europeu e que, em suma, o crescimento da economia galega gerou contradiçons económico-sociais de vulto e contribuiu a deteriorar o meio ambiente e a qualidade de vida em vários campos”. Páx. 74.

[xxiii] Carlos Sixirei Paredes (1988). A emigración. Galaxia. Páx. 176.

[xxiv] Ibidem. Páx. 177.

[xxv] Referímonos á novela Un pintor de hoxe, de John Berger, e ao seu personaxe de Janos Lavin, pintor que acada o éxito en Londres pero que sempre pensa que os demais van descubrir que é fillo dun modesto ferroviario húngaro.

[xxvi] Carlos Sixirei Paredes. Ibidem. Páx. 178.

[xxvii] Existe unha ampla bibliografía sobre o tema. Citaremos só: José Varela Ortega (2001). Los amigos políticos. Partidos, elecciones y caciquismo en la Restauración (1875-1900). Marcial Pons. E VV.AA. (2001). El poder de la influencia. Geografía del caciquismo en España (1875-1923). Marcial Pons e Centro de Estudios Políticos y Constitucionales.

[xxviii] Sobre este tema, o lector pode acudir, entre outros, a algún destes tres libros: Óscar Pazos (2013). Madrid es una isla. El Estado contra la ciudadanía. Los libros del Índice; Germà Bel (2010). España, capital París. Origen y apoteosis del Estado radial: del Madrid sede cortesana a la “capital total”. Destino. Iñaki Asagasti (2010). Extraños en Madrid. Una república confederal para una España plural. Flor del Viento Ediciones. O mesmo problema xa fora tratado, entre outros, por Valentí Almirall en España tal como es, editado orixinariamente en francés en 1887. A única edición española que coñezo é a de Anthropos (1983). 

[xxix] Julián Rodríguez (2008). Señores de Galicia. La esfera de los libros. Páx. 79.

[xxx] J.A. Turnes Abelenda. Ibidem. Páx. 177-178.

[xxxi] Ibidem. Páx. 88

[xxxii] Isidro Dubert (2021). Limiar a Celtas, castrexos e romanos. Á procura dun pasado na historia de Galicia de F.X. González García. Xerais. Páx. 13-15.

[xxxiii] Nuria Díaz (27 novembro 2020). BlackRock, dueño y señor de la banca española. el nuevolunes.es.

Comentarios