Celebramos o 17 de maio, aínda que sexa indirectamente e sen sabelo, que nese día naceu na aldea de Froxel, en Arteixo, Manuel Murguía. E todo porque Rosalía de Castro quixo botarlle unha flor cómplice asinando en tal data de 1863 os seus Cantares. Mais agora temos no horizonte, e xa moi perto, a celebración do centenario da súa morte. Murguía morreu o 2 de febreiro de 1923 no domicilio familiar da rúa de San Agostiño, na Coruña, en cuxo Concello foron velados os seus restos mortais, como Patriarca que era, antes de seren enterrados en San Amaro. Galicia non pode pasar por alto a conmemoración debida a unha figura clave na súa historia contemporánea.
Por entre a néboa da nosa memoria histórica, que é sempre memoria política, emerxe de novo aquel homiño xigantesco ó que debemos seguir interpelando
As raíces do noso presente están nun proxecto de emancipación que forxou, puxo en marcha e liderou Manuel Antonio Martínez Murguía. El, que sempre quixo asinar invocando a estirpe vasca de súa nai, estivo no centro da espiral de todo o que aínda hoxe nos mobiliza e, en parella e simbiose con Rosalía, construíu, contra vento e maré, o camiño e o horizonte de emancipación para o seu pobo. E talvez foi por el que o amor á patria non ficou restrinxido e orientado a postulados esencialistas e polo tanto reaccionarios, senón que converteu a defensa de Galicia nun proxecto de dignidade e de liberdade.
A visita da súa figura permite múltiples e proveitosas inmersións, desde logo. Infelizmente, para guiarnos na aventura, xa non podemos acudir a un seu coñecedor excepcional como era Xosé Ramón Barreiro. Temos, iso si, a espléndida biografía que o de Ribeira nos deixou. Nela o profesor fai un retrato completo do mestre, de quen nos deixara o tesouro da súa Historia de Galicia; o que viña de ser presidente da RAG describe a constitución da Academia e o seu asentamento como a gran obra institucional do de Froxel; o cidadán nacionalista honra a xénese do pai e o seu combate permanente.
Murguía está no seu valiosísimo epistolario pasivo, editado en catro tomos polo propio Barreiro en colaboración con Xosé Luís Axeitos, un mar relacional polo que podemos navegar a bucío. Pero sobre todo el loce na súa propia obra, como novelista de espazos fundacionais e recorrentes, como xornalista e director de publicacións de referencia como La Ilustración Gallega y Asturiana, como infatigable ensaísta que vai de La primera luz a ese monumento histórico-literario que é Los precursores, xoia que describe o impacto da súa xeración, da que el era o líder indiscutible, na xénese e orientación do proxecto que Galicia hoxe en galego é.
El, que sempre quixo asinar invocando a estirpe vasca de súa nai, estivo no centro da espiral de todo o que aínda hoxe nos mobiliza
Murguía ten moito que dicir aínda de todo o que deixou feito con Rosalía de Castro, ten que seguir respondendo aínda nas súas múltiples polémicas, ten que seguir defendendo aínda, en castelán, a nosa lingua e a nosa literatura fronte ós desprezos recentemente reeditados de Pardo Bazán.
Morreu Murguía hai cen anos, cando Galicia vivía a época das Irmandades da Fala coma o que foi: unha verdadeira renacenza. Morreu Murguía coma o gran Precursor daquel momento de fortaleza e esperanza. Hoxe, por entre a néboa da nosa memoria histórica, que é sempre memoria política, emerxe de novo aquel homiño xigantesco ó que debemos seguir interpelando. Érguese envolto en sinxelo liño galego, deitado no cadaleito de rumoroso pau, en San Amaro, onde os ventos bican lenes ou azoutan atlánticos con furia, lembrando a placidez ou as tempestades da vida que acompañaron nos seus días o Ilustre Patriarca, como rezan as crónicas da época.
Na Casa de Rosalía, na Matanza, segundo nos conta Manuel Lorenzo Baleirón, hai un ratiño que vive debaixo da súa popular chistera. Chámase Murga. Tódalas noites sae do seu tobo e anda por todo o sobrado e mesmo pola lareira e os tarecos da cociña. Vai ó cuarto e brinca enriba da cama, remexe en vestidos e retratos, fai música correndo espavorecido no piano e, por entre as tellas do faiado, bota o fociño fóra e arrecende. Se hai luar, capaz é de saír e chegar ó pinche. Vese ó pé do camiño de ferro e lonxe, cheo de saudade, fai mentes do retrato final que el fixera, á beira do mar, alá no Carril, de Rosalía. E o tren de regreso, con todos a bordo e o sol incendiando Sálvora, unha noite e outra noite, nunca deixa de pórse en marcha.
