Contra o día sete de xullo de 1885 unha muller, atinxida polas dores do corpo, envisa, cargada de melancolía e tristeza, chegaba a Carril, seguramente en tren, desde a súa casa da Matanza. Viña gravemente enferma: un cancro de útero debilitaba desde había tempo o seu organismo, xa afectado por numerosos sufrimentos físicos e psíquicos, sentidos con especial intensidade os dez últimos anos. Ventaba a súa morte. E devecía por ver o mar, o seu horizonte infindo, e a súa fondura insondábel. Tal e como o coñecera nesas dimensións andando pola Costa da Morte cando mociña. Entón superara, con resistencia feminina, un tifo que, malia as secuelas, non a venceu. Foi como se xurdira renovada do mar océano. Comprendeu daquela por que Venus, o símbolo da muller, se mostraba moitas veces xurdindo do mar, esplendorosa, como fonte de vida, de creación e fermosura. Foi a súa epifanía. Agora necesitaba ser acollida por aquela inmensidade, como se a súa ollada contemplativa puider devolvela ao seu fondo, para descansaren corpo e alma, lacerados pola vida.
No camiño de regreso, sempre prostrada, primeiro nunha barca, logo no vagón do tren, sen pretendelo, fixo memoria do vivido, do desexado e do traballado con esmero, das frustracións e das derrotas. Seguía devorada por un amor incandescente ao pobo galego traballador, angustiada por non velo liberado, con dignidade plena. Ela iniciara unha guerra destinada a lograr a identificación das minorías cultas, e españolizadas, de Galiza, co pobo do que proviñan, e ao que negaban. A súa identificación realizou un prodixio creativo na lingua que se tiña como propia dese pobo de salvaxes, mostrándoo desde dentro da súa mentalidade. A seguir fixo uso dela para cavilar, pensar, filosofar, nun nivel de excelencia poética, sobre os problemas da Humanidade, desde a focalización na nosa sociedade, convertida así, contando coa súa especificidade, en materia literaria universal. Sabía que o mal estaba nun proceso que, vendido como modernidade, levaba a sociedade galega a renegar de si mesma e a encarreirarse por un camiño esperpéntico e suicida. Aínda non nos temos afastado desa senda, porén, esta muller axudounos a confiar en nós mesmos e a sentirnos amparados polo significado e a forza do seu testamento creativo. A resistencia e a creatividade, a esperanza no futuro, son na Galiza rosalianas. Á altura de Catoira remexía na súa piedade reivindicativa cos tristes, os marxinados sociais e os heterodoxos, de toda clase e condición. Fora contundente e clara coa problemática das mulleres. Sentiu canta compañía e fortaleza tiña tirado da súa maternidade, ela que desexaba sentirse, sobre todo, muller libre. Temeu que fora unha forma de escorrentar a soidade e o desamparo, e viuse sinalada, murmurada e burlada socialmente en imaxes que reproducían situacións vividas ou medos fundados. Chegada a casa, encamou axiña, coa axuda e os coidados de Alexandra, a filla e compañeira, após tomar un vasiño de resolio para calmar a dor. O día 15 de xullo, ás 12 da mañá morría. Non outorgou testamento. Nada tiña que deixar.
A morte de Rosalía non foi considerado un acontecemento nacional galego. O seu enterro non foi máis que a soidade que, para moitos, precede á tumba, en expresión dun seu amigo da mocidade. Porén, o seu espírito segue a animarnos. Esta si foi unha muller xenial.
