Boa noite, estou ben ledo de estar hoxe eiquí, acompañando a Antón Mascato, compañeiro de longa andaina, para expresarlle o meu recoñecemento polo inmenso traballo realizado e tamén para tratar brevemente algunhas cuestións que teñen que ver co seu libro.
Este, comeza cunha acertada cita do historiador Lourenzo Fernández Prieto sobre o carácter equívoco do termo “memoria histórica”, na que se insire a delongada investigación levada a cabo por Antón: é sabido, a memoria, fráxil, individual e deformada en moitas ocasións, non é historia e esta sobarda, quer nos instrumentos que utiliza, quer nos seus obxectivos de carácter xeral, á memoria. Mais tamén compre apuntar que unha historia que non recolla a “memoria dos/as vencidos/as”, a “memoria dos/as oprimidos/as”, é unha historia que está ao servizo dos poderosos, dos opresores. Adóitase dicir: a historia a escreben os vencedores; e a “memoria dos/as vencidos/as” é un antídoto fronte a iso.
Certo, o termo “memoria histórica”, que xurde fora de portas da Universidade, do mundo académico, ven sendo equívoco, mais o que propón en realidade é a necesidade de que a HISTORIA con maiúsculas incorpore como cosmovisión esperanzada e xusticeira a “memoria dos/as oprimidos/as” . Porque, compre dicilo, a reivindicación das vítimas do franquismo, a denuncia do réxime criminal que gobernou durante 40 anos o Estado español e que, pese a quen pese, continúa a determinar a vida política e social dese “constructo” chamado España, non veu inicialmente da Academia, do conxunto dos historiadores profesionais (decote acomodados daquela aos poderes públicos xurdidos da Transición), senón dalgúns francotiradores que, acá e acolá, comezaron nos anos 70-80 do século pasado ben a socializar unhas memorias individuais, ben a levar a cabo unhas investigacións de carácter local ou sectorial que, ao longo do tempo, permitiron a construción dunha memoria colectiva dos/as oprimidos/as. Esta, incorporada a un novo e descarnado relato histórico do franquismo, contribuíu a rachar os pactos de silencio argallados nunha Transición que aínda perdura e que afectaron de xeito notorio ás Universidades e outros organismos vinculados á investigación histórica, tal que os Arquivos.
Logo, no caso da Galiza, xa ben avanzados os anos 90, a Universidade comezou a tomar cartas no asunto, de maneira que hoxe a represión desatada durante e con posterioridade á Guerra Civil e a disección do franquismo, son afortunadamente liñas de investigación consolidadas e desenvolvidas por historiadores e historiadoras de alto nivel. Afortunadamente, insisto.
Mais os francotiradores - de ubicación universitaria que tamén os houbo e os hai, ou non - sabemos ben o que nos costou chegar ata eiquí: de anos de traballos, roubados á nosa xente, para procurar fontes orais e documentais; de milleiros de quilómetros percorridos para escoitar testemuños arrepiantes que, as veces, mesmo puñan en perigo a vida dos nosos informantes tal era o grao de emotividade que acompañaba a quen tanto padeceu en silencio; de censuras xornalísticas e reticencias editoriais; da indiferenza dunhas instancias académicas máis atentas á escala curricular, ou de non poucos atrancos por parte de poderes públicos incómodos diante dunha temática enxergada con moita reserva …
Este era, repito, o panorama imperante na Galiza na derradeira década do século pasado, xusto cando Antón comezaba a emprender a súa delongada investigación. Apreciaredes nesta sorte de “memorial de agravios” unha ausencia: se en ocasións os/as represaliados/as ou á súa xente achegada recibíanos coa satisfacción propia dun mínimo recoñecemento tras a persecución sufrida, noutras era o medo e a resistencia a falar, mesmo a lembrar, o que imperaba e segue, sobre todo no rural e nas pequenas vilas, a imperar. Peor aínda: en certos momentos, cando saían a relucir os nomes dos vitimarios, dos represores e represoras, a actitude dos seus achegados era moi agresiva, uns por un sentimento de honra familiar mal entendido; outros, por medo a que a impunidade da que gozaran os seus devanceiros, rematase. E en demasiadas ocasións, as denuncias e ameazas persoais, as presións a familiares das vítimas, os atrancos para investigar rexistros civís e arquivos municipais debido á complicidade das autoridades locais (non sempre das dereitas) cos descendentes dos represores, remataron nos xulgados atentándose de vez contra a liberdade de investigar e o dereito a saber da cidadanía. Non me estenderei nesta cuestión, da que tanto Antón como eu mesmo, infelizmente, fumos vítimas.
Como resultado, non poucas persoas que comezaron a pescudar nas súas zonas, deixaron de facelo ou limitaron o seu labor a períodos menos conflitivos; tamén houbo editoriais que botaron para atrás traballos en curso. Outros investigadores/as e historiadores/as (en boa medida universitarios/as), acordaron non traspasar os lindes entre vítimas e verdugos, ou facer relatos históricos nos que os nomes dos represores/as se obviaban, polo que na alborada do século XXI en máis ocasións das que se debera a sensación era de que vítimas houbo, mais os vitimarios non aparecían por ningures.
Porén, outra volta, a resistencia contra este medo inducido, contra esta tendencia a interpretar os magoados feitos do pasado dun xeito restrinxido, veu daqueles historiadores/as, académicos ou non, que defendemos o rescate da “memoria colectiva dos/as vencidos/as” por parte da historia como un imperativo ético: nós non somos donos desta memoria e só estamos lexitimados para transmitila e interpretala á luz das fontes documentais, nunca para amputala, nunca para mutilala. E con iso só pretendemos responder de xeito científico aos múltiples porqués de tanta barbarie, sen faltar á verdade, sen atacar a ninguén e menos aínda a familiares que ningunha responsabilidade teñen do que aconteceu antes de que moitos/as deles/as naceran. Daquela, as francotiradoras témolo claro: se hai vítimas hai verdugos e compre dar a coñecer os Nomes do Terror para entender as súas causas.
Como se demostrou noutrora en Latinoamérica e como se demostra arestora no Estado español coa falta de recoñecemento integral, xurídico-político, da xente represaliada polo franquismo e coa mínima deslexitimación das prácticas daquel réxime nefasto (algunhas aínda en activo, para a nosa desgraza), ningunha sociedade que se pretenda democrática pode avanzar nas liberdades públicas co lastre da impunidade dos vitimarios, consagrada por leis de punto final tal que a Lei de Amnistía de 1978. Unha norma, esta, que pon obstáculos para desacreditar socialmente ao franquismo e levar a cabo as esixencias de verdade, xustiza e reparación para as súas vítimas, que os organismos de DDHH dependentes da ONU recomendan e a maioría da sociedade galega e española reclama. Unha norma, cuxa retirada do ordenamento xurídico debería esixir de xeito mancomunado todo o movemento memorialístico do Estado, durante a vindeira lexislatura.
Remato, xa. Antes, quero expresar ao compañeiro Antón os meus acesos parabéns polo inxente traballo concluído e desexar que o libro se venda máis que as centolas no Nadal e contribúa a facer mellor do que xa é á vila de O Grove, sitio distinto.
[1] Texto leído na presentación do libro de Antón Mascato Atila no Grove. Crónica Política e Memoria da masacre (1923-1948) (Positivas), na Casa da Cultura de O Grove o 13-12-2019.
