Recentemente, ao pasar á beira dunha das poucas casas unifamiliares que restan en Bertamiráns, no concello de Ames, chegou ás miñas ulideiras un arrecendo que me fixo sentir unha fonda nostalxia. Era unha combinación de fume e madeira, como a que pode sair de calquera unha lareira. Mais neste caso, non sei por qué, tiña algo que me transportou máis de vinte anos atrás, ás terras dos Ancares.
Nos primeiros anos dos noventa, mentres facía un mostreo sobre a presenza do lobo na serra, coñecín a Manuel o Rubio, un viciño da aldea de Balouta que daquela aínda vivía nunha palloza. Un dia pedinlle se me facía uns marañóns para mellor andar pola neve. De aí a uns dous meses tiña unhas magníficas raquetas tradicionais ancaresas, feitas con dous paus de acibo, cortados pareceme que no devalo da lúa e postos a secar no alto da palloza durante máis dun mes. Lembro ben o momento no que mos entregou e aquel mesmo arrecendo manando daqueles paus retortos. Sobre aquelas códeas secas apousaran os fumes daquela palloza onde moraba o Rubio. Aínda despois de meses de usados, cando os penduraba da parede do meu cuarto, percebía ben ese arrecendo montesío.
Nesa época da miña vida confeso que durmía onde cadrase. En calquera chaira cuberta de piñeiros na serra do Suido, nalgún sequeiro do Courel, nas carvalleiras do Candán, ao pé da Pena Survia de Trevinca, nas praias da illa de Ons ou na igrexa de Suarbre nos Ancares. Lembro de pasar unha noite nunha das casas abandonadas da aldea de Grovas, na serra do Candán. Fora dunha família que marchara para Andorra e, retornados, abriran un restaurante en Soutelo de Montes. Aquela noite, através do grande furado do tellado e iluminado polas estrelas, creo que foi unha das noites que mellor durmín na miña vida. Mais quero lembrar aquí a noite pasada na palloza central da braña de Pan do Zarco, ao pé do porto de Ancares. Unha palloza abandonada había anos, xa maltreita nos muros e co colmo da cuberta por partes apodrecido. O que había alí dentro ciscado formara parte había pouco dun xeito tradicional de vida que esmorecía dramáticamente. Artesas, trepia, gamalleira, …… arrombados acó e acolá. Aquel arrecendo dos marañóns percebíase lixeiramente. Pola mañán, nun primeiro paseo pola contorna da braña, os rastros dos lobos que esa mesma noite visitaran os arredores.
Hoxe, nada é igual aos Ancares de hai vinte anos, nen aos que viveu un vello co que falei hai xa case trinta anos, que lembraba a aquel mozo que se perdía por máis dunha semana na serra e que só baixaba a Donís de cando en vez, por alimentos, mentres investigaba aló a pita do monte. Sí, os tempos de cando Javier Castroviejo percorría a serra dos Ancares xa van alá. E tanto, que nen pitas do monte quedan. Hoxe, case non hai pallozas que non estean cubertas con placas de aluminio. E no grupo escolar de Donís xa non se escoitan os berros dos nenos.
Estas noites cálidas de setembro, no cumio do Mustallar, onde se percebe o encontro do ar quente estepárico co frescor das nosas florestas ancaresas, un pode perguntarse, baixo a inmensa bóveda celeste, cruzada polas derradeiras perseidas, por qué nos vai tan mal, por qué, como se perguntaba Castelao, non somos quen de nos entender na nosa terra. Quizás a resposta a tería aquela laverca que cantaba, nunha sucesión inverosímil de trinos e gorxeos, mentres ascendía cada vez máis alto, distanciandose a cada estrofa muito máis dos pasteiros do seu niño. Nesas alturas andaba cando veu un falcón e ras! pillouna coas suas gadoupas e papouna.
