A obra de Rosalía de Castro aparece inzada de símbolos potentísimos, que percorren o tempo e parecen gañar vitalidade e significado á medida que as perspectivas que se suceden poñen a súa propia evolución na lectura daqueles extraordinarios textos literarios. A auga nas súas distintas formas, os paxaros, os cómaros, os prados, o aire, a luz, o lar, a terra, etc. deixan decontado o seu valor paisaxístico ou o seu toque de escena á acuarela para se meter nas raíces profundas da emoción atemporal, e para reflectir sentimentos colectivos moi antigos, para tomaren forma a través da palabra e converterse en cargas de consciencia.
"Chámame moito a atención que as campás toquen sempre lonxe. O seu son chéganos desde alguén que as percibe ou na distancia, ou como expresión dun afastamento efectivo ou inminente"
Entre eles creo que o das campás –ou campanas, como escribe– ten unha presenza especial, reiterada, no que calquera persoa cunhas mínimas inquedanzas pola lírica identificaría a fundadora da literatura galega contemporánea. Rexistrouna e sistematizouna Bernardino Graña, cando publica en Grial, en 1965, “Campanas, templos, sombras de Rosalía”, e desde aí podemos seguir o rastro, cara atrás ou cara a diante, mesmo nas citas verbais de conversas só tanxencialmente relacionadas coa literatura. O son, a batalada, o seu percorrido longo polo aire e polos campos pode aparecer asociado a un romanticismo serodio ou a un existencialismo anticipado; a unha construción poética de sabor popular ou a un preludio exquisito do modernismo, consonte non só a perspectiva ou o mapa mental de quen faga a lectura, senón da propia evolución da gran mestra das nosas letras.
Pero non me interesa tanto Rosalía como unha peza do crebacabezas da literatura universal, na que a súa produción encaixa nunha lóxica controlada, e ás veces pode parecer que deliberada, senón outras representacións inconscientes que poden translucir na súa palabra, como formas de sublimación –e que Freud me perdoe- de masas enormes de conflitos ou frustracións internas que poden darlle esa enerxía, que, efectivamente, lle permite integrarse no máis selecto da creación literaria do universo coñecido.
Chámame moito a atención que as campás toquen sempre lonxe. O seu son chéganos desde alguén que as percibe ou na distancia, ou como expresión dun afastamento efectivo ou inminente, o que tampouco constitúe maior sorpresa, dado que estamos a falar dun instrumento de comunicación para espazos amplos, polo que se caracteriza, precisamente, polo seu alcance. No entanto, e na miña percepción particular, teño a sensación de que Rosalía se sitúa máis como testemuña da mensaxe ca como receptora. Si pode sentir o estarrecemento polo sino fúnebre, pero non vexo nada que a leve a entrar na igrexa, ao punto no que as campás convocan toda a veciñanza.
Creo que segue máis ben o sentido do son ca o da chamada, coma se ela se sumase na procura dos ouvidos que o toque procura. Dese xeito, actuaría como un repetidor do templo; non celebra nin participa os oficios, pero dálle un pulo especial á onda, ata o punto de que traspasa os séculos e parece ir moito máis aló de nós, as persoas que a lemos hogano, ás que nos traslada tamén o mundo que habita, as experiencias sensoriais que acompañan o resón. O ‘rumor del viento’, o ‘balido del cordero’, o ‘murmullo de la fuente’, que aparecen no poema ‘Las campanas’, de En las orillas del sar, chégannos como marco externo a ela, que nolos ofrece como unha experiencia de vida gorentosa, aínda que remate cunha durísima xebra interior do elemento fundamental, e, xa que logo, dos adxectivos. A súa descrición bucólica acaba nun silencio sempiterno, que mesmo estarrece os defuntos.
A mestría do seu verso e os contidos directos podemos engastalos na gran poesía da humanidade, pero creo que hai algo máis no fondo daquela muller de carne e óso que escribía hai século e medio. Cando sinto ‘As campanas tocan lonxe’, ‘Cando de lonxe vos oio’, ‘xa se oen lonxe, moi lonxe’, ‘Xa lonxe as campanas tocan’, ‘Plañidero el metal vibra’, ou mesmo os ‘sons vagos de dozura’, pregúntome como viviría a nena que foi eses harmónicos dirixidos á parroquia. Coido que a súa condición de filla de sacerdote lle daría uns sentimentos ambivalentes, nos que se unían os do pai recoñecido e os dunha sociedade pouco aberta ás esvaraduras morais, especialmente das mulleres e do clero.
"Cando sinto ‘As campanas tocan lonxe’, ‘Cando de lonxe vos oio’, ‘xa se oen lonxe, moi lonxe’, ‘Xa lonxe as campanas tocan’, ‘Plañidero el metal vibra’, ou mesmo os ‘sons vagos de dozura’, pregúntome como viviría a nena que foi eses harmónicos dirixidos á parroquia".
Desde a perspectiva da formación do pensamento de Rosalía, paréceme doado que tivesen unha grande incidencia non só o que podía proxectar sobre ela a súa contorna, en forma de miradas ou de silencios, senón as propias explicacións da súa orixe, da ausencia do pai, da condición da nai, e mesmoa propia natureza e os designios do divino. O propio Deus, como ente supremo que lle confire á igrexa a súa natureza superior, aparece asemade como distante e existente, con ese ‘Tan alto que estaba, bon Dios non me oíra’, ou o que considero o mesmo, existe para a humanidade, pero ignóraa a ela.
Se sabe desde moi cedo que seu pai ten unha condición especial, dificilmente lle escapará que o seu centro de acción se sitúa na igrexa, e ela, como froito da culpa, debe manterse afastada. Ten co templo o vencello máis poderoso da veciñanza –e do mundo dos mortais, por suposto-, pero recibe a imposición tácita de se manter á parte, sen culpa nin responsabilidade do que sucede. Hoxe moitas persoas poderíamos aceptar a ligazón como natural, e, fóra de votos que lle concirnan a calquera crenza, pode parecernos que a expresión libre dos sentimentos primaría sobre calquera outra consideración; pero, na sociedade galega decimonónica, as cousas entendo que se vían doutro xeito.
O pai realiza os seus chamamentos, e por eles pode Rosalía sentir a súa existencia, ben directamente, ben por outras figuras que exerzan o sacerdocio nas proximidades. Por moi aberto de mente que fose –e parece que se trataba dun home bastante avanzado, nese sentido-, nin a freguesía, nin o seu propio compromiso habían permitirlle un fogar convencional, de xeito que a pequena necesitaría encher os baleiros con construcións mentais, tomadas dos argumentos familiares e da interpretación da súa propia vivencia, sen que, aparentemente, nunca chegase a revisar esa etapa fundamental da vida, nin a coñecer que parte da angustia que expresa por medio da literatura procedía de aí.
Sei da potencia da súa mente, e aí creo que podemos acadar un consenso. A profundidade da súa visión procede dunha persoa superdotada para compoñer con palabras pulos inmensos de emoción, para lles fornecer esa calidade estética revolucionaria da que se fixo soporte, pero non lle abondou para recoñecerse no dereito de ter un pai presente, e quizabes as pingas exquisitas de amor que recibiu podían alimentar o devezo inconsciente.
Quizabes Rosalía –e a inmensa maioría dos xenios da humanidade- precise unha lectura desde a experiencia vital íntima, desde a sombra tan actuante coma ignorada. Quizabes iso permita agrandar o campo expresivo da súa obra, e tamén separar os modelos que propón da perspectiva á que poidamos deixarnos ir sen cuestionala, simplemente por nos pórmos en fase con ela, século e medio despois. Pode tratarse dalgunha vella pantasma, que veña habitando os seus versos desde tan lonxe, e que atope soporte noutros corpos a través dos ollos lectores. Pero pertence ao pasado, e xa merece descansar.