Tímpanos medievais da Galiza: San Martiño de Moldes

Acontece en non poucas ocasións que no rural galego consérvanse auténticas alfaias que a condición socioxeográfica axuda a preservar. San Martiño de Moldes é un pequeno edificio que atopamos na estrada de Melide a Agolada. Áchase completamente aprisionado polas vivendas veciñas e polo seu cemiterio. A advocación, que fora principal na Galiza preapostólica, non amosa ao exterior ningunha referencia que si atoparemos nos retablos dun interior que coas sucesivas reformas perdeu todo pouso románico. Esa perda inclúe a práctica totalidade da fábrica agás a portada sur e a fachada oeste. O primeiro estudo coñecido levado a cabo por investigadores -entre os que destaca Fernández-Oxea (Ben-cho-Shey) certifica esas perdas antes da década dos trinta do século XX. San Martiño de Moldes foi construído a finais do século XII, o gran momento da arte galega. A época das obras da catedral medieval de Compostela, debedora da escola do arcebispo Xelmírez que tivo o seu eco fóra e dentro das nosas fronteiras. En Moldes as lápidas ateigan o espazo e nese escenario levaríanse a cabo os cantos funerarios de salmos como o 'salva me ex ore leonis' Neste recuncho do centro de Galiza tamén se deixan notar esas influencias perceptíbeis no tímpano occidental de Moldes, tanto na temática como na morfoloxía. A lectura non é sinxela pola erosión que foi sufrindo o relevo. Mais malia a dificultade percibimos un par de figuras en ambos os tímpanos conservados que están interactuando -e non de maneira amistosa-. No tímpano occidental temos unha figura ollando cara a nós, a cabalo dun animal e agarrándoo pola mandíbula. Non é unha iconografía que resulte sinxela a ollos contemporáneos. Porén estamos diante dunha peza que forma parte dun grupo de tímpanos que recollen o mesmo tema e que nos axudan a comprender, analizar e contextualizar o conxunto. Son sete o total dos exemplos, moi próximos entre si. Santa María de Taboada dos Freires, Pazos de San Clodio, Santa Olaia de Beiro, San Martiño de Moldes, Santiago de Taboada, San Miguel de Oleiros e San Xoán de Palmou. Este último protagonizou as portadas dos xornais nos primeiros anos do século XXI logo de estar desaparecido boa parte do XX. Deu conta Fernández-Oxea deixando por escrito a pista da colocación do de Palmou na solaina dunha casa do lugar, dato acompañado por fotografía en 1936. Outra imaxe -moi coñecida e máis ampla- permite saber que o tímpano estaba efectivamente na solaina da casa Rielo en Lalín. O tímpano aparece á venda varias décadas despois nunha galería de Milán. Estamos diante dunha peza que forma parte dun grupo de tímpanos que recollen o mesmo tema e que nos axudan a comprender, analizar e contextualizar o conxunto O museo de Pontevedra conseguiu recuperalo e hoxe atópase alí depositado. Observando os relevos vemos o mesmo que en Moldes. A figura humana a cabalo dun animal enmarcada por arquiños lobulados. O home separa con forza a mandíbula do animal que mira en dirección destra. En Moldes as figuras oriéntanse á esquerda, a única das escenas deste tipo que vai cara ao norte, e cuns arquiños moito menos marcados. Se ben en Palmou levan un ritmo homoxéneo noutros, como Taboada dos Freires ou o noso Moldes, o ritmo é libre. Aínda que gardan escrupulosamente a lei de adaptación ao marco, nestes segundos semella estar reinterpretada, xa que non son as figuras as que se adaptan aos arquiños senón que son os arquiños os que se adaptan ás figuras. Esta característica fainos pensar que Palmou sería a cabeza de serie e lévanos a relacionala coas portadas laterais da fábrica románica da catedral compostelá. Na portada de Platerías podemos observar a decoración polilobulada enmarcando arcadas afuracadas no segundo piso. Motivo decorativo de tradición francesa que, presumiblemente, repetiríase na fachada norte. Na meridional santiaguesa, a única románica conservada, temos figuras con trazos estilísticos semellantes aos de Palmou, feito que leva a identificar unha influencia directa e mesmo a un taller itinerante de discípulos dos mestres que traballaron nas dúas portas xelmiríanas. Cómpre lembrar aquí a problemática relativa ao frontispicio de Platerías e a recepción algo caótica de fragmentos da desaparecida porta Francíxena e que o eixo norte-sur respondía a un programa inicial vetero e neotestamentario respectivamente. Precisamente o noso tímpano recolle unha escena do antigo testamento. Sansón en loita co león é a iconografía máis aceptada. Episodio do Antigo Testamento narrado en Xuíces, 14. Outras posibilidades achegadas foron a de David e o León e mesmo se chegou a interpretar a do apóstolo cabaleiro pola advocación dunha das igrexas que presentan este motivo e o feito de que algunhas patas e cabezas mostren características ecuestres. Esta posibilidade queda completamente descartada por anacrónica. Unha desas figuras acabaladas é a de Taboada dos Freires. Por sorte garda inscricións que nos permiten datala e tamén coñecer o seu artífice, algo moi pouco frecuente no románico galego. O Mestre Pelagius fixo aquela e polos paralelismos estilísticos con Moldes podemos concluír que tamén se encargou da nosa portada, que deste xeito queda datada arredor de 1190. Como xa se mencionou, no deseño de San Martiño trázanse certas particularidades, como a diferente orientación da figura e un baixo relevo diferenciado na boca do león. O episodio bíblico narra como días despois de esnaquizar aquel león que viñera contra el, Sansón volve polo mesmo lugar e movendo o seu corpo morto comprobou que había un panal de abellas o cal tomou para extraer o mel e levárllelo aos pais. Hai autores que propón que ese relevo caligráfico saíndo da boca do león de Moldes represente as abellas da pasaxe bíblica nunha duplicidade narrativa de dúas escenas correlativas. Outros estudos prefiren interpretar que é a lingua do animal. En calquera caso estaríamos, como sostén a profesora medievalista Rocío Sánchez Ameijeiras, ante un programa iconográfico de carácter salvífico, moi apropiado para o contorno destas igrexas rurais que teñen unha relación inmediata co cemiterio. En Moldes as lápidas ateigan o espazo e nese escenario levaríanse a cabo os cantos funerarios de salmos como o salva me ex ore leonis. Así, e seguindo a investigación da devandita medievalista, a iconografía estaría pois -como é habitual na Idade Media- a prol de apoiar os actos litúrxicos. Todo parece pois ratificar a temática de Sansón e o León como válida. Os referentes desta imaxe témolos, como toda a bibliografía dá conta, en canzorros do beiril de Platerías, de Santa María Salomé e en San Salvador de Asma -acompañado do letreiro SANSO-. O salto aos tímpanos prodúcese nestes exemplos da cerna da nosa terra, seguramente con modelos de debuxo como recurso de transmisión. Isto explicaría os erros de interpretación que favorece as diferenzas entre eles. Unha das máis comentadas é a vestimenta de Sansón, que no caso de Moldes está ausente. Neste sentido hai que chamar a atención da posibilidade do uso de policromía. Era habitual que a escultura se vise completada pola pintura e deste xeito vestisen figuras que chegan a nós espidas. De presentar policromía esta tamén acompañaría o tímpano sur. Nel aparecen dous cuadrúpedos sentados enfrontados en sinal de loita coas patas e con longos rabos que se erguen por detrás percorrendo verticalmente o tímpano. Unha imaxe que hoxe semella inocente, pero que coa policromía plasmaría esa permeabilidade iconográfica co alén. Espirais e rosetas Oarciprestado de Abeancos é o escenario de xurisdición da nosa construción nun momento en que pasa a formar parte do bispado de Mondoñedo. Un territorio moi en relación cos Camiños de Santiago. As influencias déixanse notar en características como o axadrezado xaqués que foi viaxando desde a catedral aragonesa até o noso finisterrae polo camiño francés. As dúas portas románicas que conservamos gañan unha gran plasticidade co uso dese elemento que fecha os grupos de arquivoltas con arestas aboceladas de senllos portais. Simple no caso da porta sur e cun certo abucinamento na principal. O axadrezado inscríbese elegantemente cara ao cimacio da esquerda, na dereita: flores xeometrizadas. Ambos os cimacios apoian sobre capiteis corintios na portada sur. Na principal temos capiteis zoomórficos e o mesmo xogo da alternancia de motivos nos cimacios. Os tímpanos repousan sobre batentes de carácter apotropaico. Chama a atención o leste da porta sur en moi bo estado de conservación amósanos os seus dentes ameazantes ante calquera tipo de mal que queira pasar o limiar. As dúas portas románicas gañan plasticidade co elemento que fecha os grupos de arquivoltas con arestas aboceladas de senllos portais Unha vez dentro acóllenos unha igrexa pequena, diáfana, cun coro alto de madeira mais pouca pegada románica. Fronte a nós un retablo barroco. Adivíñase detrás un oco semicircular que suxire a existencia da desaparecida porta norte. Á dereita da porta un antigo capitel corintio fai de pía de auga bendita. Nos muros do coro alto dúas rosetas escavadas na pedra. As rosetas son particularmente abundantes nos muros de Moldes. Rosetas que foron respetadas na reedificación dos muros laterais. A esquina superior esquerda do frontispicio oeste está labrada cunha espiral e unha roseta, símbolos que adoitan relacionarse co ciclo do día (espiral-sol) e a noite (roseta-estrela). Este tipo de gravados foran moi queridos xa nas relixións animistas. Pretiño da nosa igrexa temos un castro que ben puido atesourar toda esa simboloxía. San Martiño volve ser pois esa advocación na Galiza cunha forte tradición espiritual vencellada ás distintas culturas que nos habitaron.