Tímpanos medievais da Galiza: Matriarcas

Azougue é unha palabra singular, non moi habitual na Galiza. A primeira das acepcións desta palabra de orixe árabe dá lugar a unha das hipóteses que explican a toponimia referíndose á minaría do mercurio en relación coa cidade dos cabaleiros. A segunda acepción colócanos -como as súas homónimas hoxe castelá-leonesas- nunha das actividades con máis repercusión popular en todos os tempos: o zoco, o mercado. E é que no grande espazo aberto no adro aos pés de Santa María de Betanzos realizábase a venda dos produtos agrícolas e artesanais. A feira mensual, privilexio confirmado por Pedro I en 1366. Foi precisamente no ambiente da nobreza do século XIV o contexto no que nace o edificio parroquial de Santa María. Pérez de Andrade 'O Boo', sempre ao lado do rei -do propio Pedro I, e trastamarista despois do conflito fratricida- acada coas súas estratexias nobiliarias unha serie de beneficios que repercuten en melloras evidentes para o territorio que manexa. Deste xeito, co patrocinio laico dos Andrade arranca o noso proxecto. O tímpano de Santa María do Azougue pertence a un grupo temático específico con moita repercusión no marco de influencia compostelá durante o último tramo da baixa Idade Media Malia o goticismo da cabeceira a fachada occidental ten un forte sabor románico. A portada abucinada con dobre arquivolta no pano exterior e catro filas de columnas e arquivoltas con motivos vexetais e figurados que envolven o noso tímpano. As esculturas da Virxe e San Miguel en fornelas afuracadas no lado norte e sur respectivamente custodian esta entrada coroada por un gran rosetón. A obra estaría rexida por tres niveis referenciais que teñen as súas correspondencias iconográficas espalladas por todo o programa. Un primeiro nivel estaría adicado aos Andrade e a simboloxía do seu poder amplamente representado na heráldica e nese xabarín totémico da casa nobiliaria. Nun segundo nivel á orde mendicante co-rexidora. As referencias franciscanas evidéncianse no arquitectónico, mais tamén en sutilezas case imperceptíbeis. A propia advocación de Santa María, e a imaxe elixida para nos recibir están intimamente relacionadas coa difusión da mensaxe de San Francisco. O tímpano de Santa María do Azougue pertence a un grupo temático específico con moita repercusión no marco de influencia compostelá durante o último tramo da baixa Idade Media. A adoración dos Magos é un motivo iconográfico que cobra dobre forza na Gallaecia medieval por dúas vías fundamentais: a repercusión da arte mateana e a advocación mariana. O auxe do culto á Nosa Señora tivo moita difusión da man das ordes mendicantes. San Franciso de Asís foi un dos artífices da viraxe cara a unha relixiosidade cristolóxica na que a Virxe ten un lugar fundamental. A Epifanía fálanos desa preeminencia. A Theotokos no centro do eixo xerárquico. A esta matriarca tense que render o fiel cando entra no seu templo. Unha serie de canzorros serven iconograficamente para afastar o mal nas súas diferentes faces Unha xenuflexión que vemos en Melchor entregándolle o seu presente a un Neno Xesús que non é indiferente ao seu xesto. Malia a que no tímpano do Azougue perdemos o fragmento da man dereita tanto da Virxe como do Neno, conservamos outros exemplos totalmente relacionados entre si que nos permiten asegurar que Xesús estaría en actitude de bendicir a visita dos Magos. Máis comprometido sería dar unha interpretación á man de María, a cal vai variando a posición nas representacións que se mencionarán a continuación. Adoita presentarse ben amosando o orbe/mazá, ben suxeitando o seu fillo. Pola proxección suxerida podemos interpretar que estaría nunha actitude de mostrar ese tributo nunha beizón cruzada. Dentro do grupo temático os tímpanos máis directamente relacionados serían o inmediatamente lindeiro de San Francisco de Betanzos, a Epifanía do tímpano coruñés de Santa María do Campo -de tradición e cronoloxía anteriores. A do San Domingos da Coruña -hoxe moi deteriorada- e as tardías San Savaldor de Cines e San Miguel de Figueiroa. Os distintos estudos que se realizaron en torno a estes tímpanos non acaban de estabelecer unha liña temporal e espacial unívoca. A relación das pezas non é só temática, nin é só iconográfica, tamén é plástica e tamén é referencial. Dentro das referencias ligadas coa orde franciscana, nunha xa clara sensibilidade gótica, temos que falar do influxo estilístico que supuxo a Claustra Nova da catedral ourensá. Empresa que non puido chegar a concluírse e que bebeu do goticismo burgalés de raizame francesa. A fonte ourensá para o noso tímpano emana dos capiteis nos que se representan a Anunciación e a Epifanía. Carmen Manso aposta por unha influencia directa en data temperá -primeiro terzo do XIV- e lévanos a fixarnos no sepulcro de Dona Berenguela con ese diálogo entre Baltasar e Gaspar sinalando unha estrela omitida e cos cabaliños que entran en escena lembrando o carácter viaxeiro dos tres homes que veñen render tributo e agasallo. A Virxe, o Neno e os Magos son os motivos básicos sempre presentes nas Epifanías galegas, mais o resto dos elementos van variando, sendo Azougue a primeira galega deste tipo coa Anunciación intratímpano. É este un episodio neotestamentario ligado ao ciclo da natividade sempre presente nas igrexas coa advocación de Santa María. No Azougue atopámola con frecuencia por pertinencia mariana e como selo que foi da casa nobiliaria dos Andrade. Hai un terceiro nivel referencial que entronca co pobo, cos fieis e co máis profundo da excelencia da arte galega: O coro pétreo do Mestre Mateo. A imaxe que presidiu durante séculos o trascoro da catedral de Santiago foi unha Epifanía. Monumental, hierática, rexia. Unha Theotokos frontalizada, con San Xosé á súa esquerda seguido da Anunciación. Na beira dereita os Magos e detrás deles o relevo conservado dos cabalos sobresaíndo dunha estrutura arquitectónica figurizada da cidade de Xerusalén. A Civitas Dei amplíase a cada un dos pinchóns do coro compostelán e tamén está presente na Epifanía de tradición mateana de Santa María da Coruña. No Azougue non se renuncia a ese tronco común que é obra catedralicia e trázase na pedra a figuración de Xerusalén. Franqueando a superficie parietal da entrada ao templo as liñas labradas acadan a impresión de querer abarcar todo o paramento e sincretizar ambas as dúas arquitecturas que son humanas, son espirituais e son, sobre todo, para o pobo que se ve bendito pola Virxe. A riqueza desta Epifanía reside na abundancia de referencias descritas. Referencias ao poder, aos textos dos evanxeos apócrifos e canónicos, ás obras coetáneas e anteriores, aos álbums de modelos que manexaban os artistas medievais como o Villar de Honnecourt. Pero sobre todo a súa riqueza é a gran calidade artística. Detalles como a curvatura do pescozo dos cabalos que se unen á reverencia temática e o dominio plástico e rítmico da figura axeonllada de Melchor coas súas roupaxes definidas con precisión e delicadeza. Fixándonos apreciamos o estribo dos seus pés nada rudos en comparación con outras pezas, evidencia da pericia do obradoiro executante. O xabarín e a cruz Dous epígrafes relivarios estabelecen un rango de datas para o conxunto. Segundo o epígrafe exterior foi consagrado no primeiro terzo do século XV e iniciado- seguindo inscrición interior alusiva á promoción Andrade- no século anterior. De configuración basilical, a cabeceira do templo é de tipoloxía franciscana con reminiscencias cistercienses. No beiril, unha serie de canzorros serven iconograficamente para afastar o mal nas súas diferentes faces. Todo coroado co xabarín que sostén iconicamente a cruz. Deixando de lado as dificultades de datación do tímpano occidental e a incógnita do posíbel vínculo -aínda non ratificado pola arqueoloxía- cunha parroquia anterior no antigo e repoboado castro de Untia a súa coherencia lévanos a admitir unha execución continua da obra ao longo de dúas xeracións de promotores. Un deses promotores é con toda seguridade a figura orante do tímpano setentrional no lado dos xustos despois de superar a pesagem de almas. Na beira contraria un pecador é arrastrado por un demo. Unha iconografía repetida no interior, moi do interese franciscano que lembra ao fiel a necesidade de afastarse do pecado e pertinente neste contexto urbano se temos en conta o instrumento da balanza e a chamada da súa correcta utilización no comercio. No tímpano meridional dúas cruces de triquetras tetralobuladas amparan outra simple. Do interior paga a pena mencionar os últimos achados: un arcosolium franqueado polas dúas figuras da Anunciación no muro da nave sur e os restos de policromía na ábsida principal tapada polo retablo maior. Nese mesmo espazo, na parede norte da ábsida principal, debúxase a silueta dun cog, unha embarcación simbólica das actividades do mar que busca aquí o acubillo do sagrado. Na esquina sur, na entrada do presbiterio temos un capitel único na península coa representación dun calendario agrícola. Trátase dun tema pagán moi relacionado cos produtos obxecto de intercambio no exterior. O mercado xa non decorre no seu adro mais Santa María do Azougue segue mantendo esa función parroquial e vocación de igrexa do pobo coa que naceu.