Era o inverno de 1943 cando o grupo de Primo Levi (Torino, 1919), que trataba de unirse á Resistenza partigiana, foi capturado polas forzas fascistas. Ante a perspectiva dunha execución sumaria, Primo confesa ser xudeu, algo que lle serviría para ser trasladado a un campo de concentración en Fossoli desde onde, algunhas semanas despois será embarcado nos infames vagóns de gando, e xunto con centos de persoas máis, en dirección ao complexo de campos de Auschwitz.
Abríase así, para o escritor e químico italiano, un periplo polo inferno na terra, inzado desde o inicio dun dos atributos menos coñecidos dos infernos: o absurdo. O absurdo de ser desprazado a Auschwitz no co canto de ser executado inmediatamente. O absurdo das nais preparando amorosamente os almorzos e equipaxes de crianzas que parten cara a unha morte segura. O das seleccións entre a vida e a morte que podían depender do lado do vagón do que descendesen. O do transportista alemán que pregunta educadamente no último tramo de viaxe ao campo se eses xudeus extenuados quererán darlle o ouro e os reloxos pois non os van precisar máis. Un absurdo que palpamos na primeira liña que abre Se isto é un home: “Por sorte para min, non me desprazaron a Auschwitz até 1944...”
Pódese escribir Auschwitz e sorte na mesma oración sen rozar ese absurdo absoluto? Seguramente si, e para Primo Levi, que rematou a primeira versión destas memorias do horror a comezos de 1946, acabado de regresar ao fogar e menos dun ano despois da liberación dos campos, esa noción estraña da fortuna debeu ser particularmente patente. A “sorte” de chegar tarde á máquina de exterminio, algo que aumentou as súas posibilidades de supervivencia, un cálculo realista que el mesmo puido botar reparando nos escasos números por debaixo do que lle tatuaran no brazo quedaban con vida no campo. Pero ese feito de azar separado do seu conxunto non explicaría que Primo Levi puidese contarnos o que aconteceu. A esa “sorte” seguiron outras: a de escoitar falar en dialetto piemontese a uns obreiros civís e que un destes (Lorenzo Perrone) decidise arriscar a súa vida e seguridade dándolle parte das súas racións diarias de comida. A “sorte” dunha probábel confusión nunha das purgas, que levou un rapaz san ás cámaras no canto do esfameado e extenuado autor. A “sorte” de poder ser escollido como axudante nun laboratorio químico ou a de pasar dúas veces pola enfermería, sobrevivindo ambas ao perigo de contaxio que compensaba o afastamento temporal da rutina do traballo forzado.
Resultaría doado nun contexto así, caer nun misticismo mellor ou peor tramado cun pensamento relixioso. Unha das cousas que caracterizan as memorias de Primo Levi é que están narradas por un ateo con formación científica e esa perspectiva puido ser, en certo sentido, outra das “sortes” que lle permitiu seguir con vida. Levi é realista desde o primeiro minuto, e ao mesmo tempo non cae nas paixóns fáciles que arrastran outras persoas á desesperación. Na súa estadía no campo consegue evitar o fatalismo e a resignación e deita unha ollada descarnadamente obxectiva sobre o que acontece. Chama a atención, neste sentido, que moitas das páxinas de Se isto é un home debullen tan concretamente a perversa economía do campo. Un mercado baseado no roubo e no intercambio de racións de comida, ás veces por útiles básicos de subsistencia, como unha simple culler ou un anaco de tea para remendar o uniforme. Todo este tráfico incide novamente na idea do absurdo, pero tamén non é alleo á estrutura relacional que se conforma no complexo de Auschwitz, onde ter un pouco máis que o resto concede unha alta posición social, moi difícil de acadar por canto pode supor un a diferenza entre a vida e a morte. Tamén é patente como unha das vitorias dos nazis foi a de trasladar o seu proxecto social ás propias actitudes das persoas presas, algo que se deixa notar en como os xudeus son desprezados polos delincuentes comúns ou nas brincadeiras que se fan ante a morte inminente de alguén.
Porén, sería absurdo dar a impresión de que o autor de Torino é un simple contábel desta dexeneración. Se estas memorias seguen tendo vixencia e capacidade de engaiolarnos é porque tamén afloran unha sensibilidade e unha humanidade estremecedoras. Levi sabe que non hai ningunha épica que rescatar dun lugar como Auschwitz, nin sequera a da resistencia, a súa simple mención era unha burla e mal podían presentala os cadáveres andantes aos que foran reducidos. A pesar disto é consciente de que o seu reto é narrar a traxedia, a colectiva e a propia, e nese sentido sabe que pode recorrer a unha longa tradición europea. Desta forma, abundan as mencións poéticas con referencias apocalípticas, capaces de facer aparecer unha raiola de beleza no medio da miseria. Este aspecto aparece de forma rotunda cando narra o momento no que trata de ensinar italiano a un dos kapos e, case inconscientemente, lembra e recita o canto de Ulises do Inferno da Divina Commedia. Por suposto, se a poesía cabía en Auschwitz, era na forma de Dante e Primo Levi é terribelmente consciente de como esa referencia poética atravesa os séculos para tomar un novo sentido dentro do campo, ese mar que se fecha sobre todos eles e que aparece reflectido na precaria sopa que lles dan como alimento.
Desta forma, se a traxedia substitúe a calquera épica posíbel, tamén cabe destacar que o autor non se deixa levar polo sentimento de vinganza e nunca fala desde a xenreira, nin sequera nos momentos nos que alude á liberación do campo. O que centra os esforzos do escritor é transmitir a necesidade de que ese feito terríbel non volva acontecer e disputar as correntes de negación da masacre que comezaban a escoitarse. O apéndice incluído no libro, engadido nas últimas edicións para responder as preguntas máis frecuentes que lle facían nas súas palestras, apunta á constante alerta antifascista antes que á simple vinganza. Porque o fascismo (e isto sabémolo mellor que nunca nos últimos anos) aproveitará novos disfraces para regresar e conducirnos unha e outra vez á novas versións da mesma barbarie. Tamén aparece nesa coda o autor crítico e independente que foi toda a súa vida: a denuncia que fai a certos elementos represivos da Unión Soviética non lle permite caer na demagoxia de comparar o gulag cos campos de exterminio nazis ou deixar de recoñecer o papel do comunismo na liberación de Europa, unha opinión que non deixaba de ser polémica no contexto da Guerra Fría e que o segue sendo hoxe. Algúns anos despois, as súas críticas ás primeiras agresións do Estado de Israel contra as comunidades palestinas fan que gañe unha nova restra de profundas antipatías dentro do bloque capitalista pero serven tamén para confirmarnos en Levi a ollada de quen narra sen obedecer ordes do partido ou dunha ideoloxía predeterminada. A ollada que, nin máis nin menos, debe ter unha persoa que escribe.
A tradución desta versión galega que nos ofrece Xerais é de Xoán Manuel Garrido Vilariño, estudoso da tradución da literatura do Holocausto e autor tamén dun epílogo que axuda a contextualizar a vida de Primo Levi en relación a este libro. O artigo final de Garrido Vilariño alumea o resto da obra posterior do autor (este volume sería o primeiro da súa “Triloxía de Auschwitz”) e incide naqueles aspectos que o preocuparon. Sabemos por el moitas das decisións narrativas do autor en relación á memoria, como por exemplo a que se ocupa de desmontar o mito da pasividade xudía ante o exterminio. Queda nun lugar subsidiario, porén, a súa faceta de narrador de temas científicos, un aspecto que, máis que marxinal, consiste nunha das pezas que conforman a complexidade dunha postura autorial como a de Levi. Nunha perspectiva editorial, bótanse a faltar tamén notas a pé que traduzan as múltiples linguas que aparecen nas memorias de Levi. Trátase dunha decisión que pode trasladarnos brevemente a ese universo de confusión e indefensión que sufrían as persoas atrapadas nos campos, pero que, no longo percorrido, produce máis atrancos que avantaxes para quen le. A pesar destas pexas, trátase dunha versión competente que ademais contribúe a traer á nosa lingua unha das grandes pezas da memoria universal da barbarie e un dos libros de referencia do antifascismo.
