As mil caras do Entroido

Alá polo fin dos anos 70 do pasado século –cando se deixaban atrás primaverais certames elitistas coa entrega da flor natural a poetas, raíña incluída en banquete que enxalzaba os produtos típicos, xeralmente do porco, que é o celebrado cada febreiro; cando denantes da Coresma semellaban espertar dun longo letargo tantas tradicións de liberdade que estaban coutadas–, nun artigo na revista Teima, introducía unha instrutiva viaxe polo Triángulo Máxico do Entroido ourensán. Nel referíame a tres representativos vértices: a Limia, coas máscaras das Pantallas; Monterrei cos seus Cigarróns (de Verín) e os seus Peliqueiros (de Laza); e as Terras do Bolo cos Boteiros. Logo, por intercesión da xornalista Marga Ledo, repetimos a idea triangular do Entroido na revista Burda, e aquel título con algo de teosófico –como todo o que se refire á "Galiza Máxica"– non callou na difusión turística para adaptarse á medida dos interesados, senón que os modistas buscadores de ideas de Dolce&amp;Gabbana tomaron nota para os seus deseños dos Boteiros de Viana do Bolo. Aínda que eramos conscientes de que a cousa non quedaba limitada ao debuxo dunha trindade, que cada parroquia deste confín do Vello Mundo buscaba diferenciarse polo seu almanaque festivo, polas súas máscaras, disfraces, ritos, músicas e letras. Algo que non se circunscribe a un só triangulo, nin a un cadrado ou pentágono, senón a algo máis que á perfección cosmogónica da circunferencia. Ou mellor: a unha espiral, sempre en devalar creativo, á imitación do celebrado Sol. Sincretismo adubado con repercusións gaditanas, tinerfeñas, brasileiras, cando non venecianas ou provenzais Pois desde o Neolítico, pasando polos castrexos –si ou non célticos–, polos romanos, suevos, a cristiandade, o románico, gótico, renacemento, barroco, neoclásico, romanticismo, modernismo, e mesmo polo noso hoxe, todos foron prendendo algo do seu á tradición de celebrar a entrada nesa primavera que o sangue altera, unha eterna mocidade. Entroido galego presidido nas prazas ou nas eiras por un deus pagán da retranca e da leria, feito de palla e cartón, herdo do Baco romano, chamado segundo a zona, Meco da Limia e máis alá, Momo da Coruña, Policarpio de Samede, Urco e Ravachol de Pontevedra... Dando paso a días e a máscaras acompañadas de comparsas, tunas e folións, cada cal co seu ritmo; sincretismo adubado con repercusións gaditanas, tinerfeñas, brasileiras, cando non venecianas ou provenzais. Cando o instinto e os monstros da natureza espertan do seu letargo e saen relucir co Sol A grandísima achega do Entroido, Antrudio, Antrodio... galego é a súa variedade e rivalidade creativa, retranqueira, entre núcleos veciños. Corentena sabida e repetida pola tradición con Domingos de Fareleiro ou Formigueiro, de Oleiro ou Lardeiro, de Corredoiro entre os que se equilibran Xoves de Compadres e Comadres... e, finalmente, tres días esenciais nos que a festa estoupa en creatividade: Domingo, Luns e Martes de Entroido... e un Mércores de Cinza no que é "enterrado" ou chamuscando o ídolo do Entroido, o Meco e a "Sardiña" (cando o que habería que enterrar sería a carne, o porco e honrar a sardiña para as vixilias vindeiras). Ábrense así as portas da Coresma. Almanaque e catálogo festivo do Entroido galego merecentes de que se solicite á Unesco a súa inscrición como Patrimonio da Humanidade. E non só polas medallas e méritos, senón entendendo o que iso significa de deberes e dereitos na protección do que nos identifica nun mundo cada vez máis sometido a patróns, cos conseguintes esperpentos produtos da aculturación que se dan polo medio. Ao respecto, é exemplar o camiño recorrido pola veciña rexión de Tras os Montes coa potenciación destas festas e do Museo da Máscara Ibérica de Vila Real. No Triángulo Máxico do Entroido Ourensán atopamos a exemplaridade da forza da persistencia, de manter as tradicións, a pesar de moitos pesares, das prohibicións políticas, relixiosas, do medo imperante. 'Galiza é unha festa': Catálogo de introdución á ansia inacabada de creación e leria Como todo historiador da cultura galega, profundador nos substratos que vai deixando o paso da historia neste converxer de camiños que abre portos a peregrinos, negociantes, emigrantes ou aventureiros... sabemos canto vencella o Entroido. Días onde rebenta o espírito e faino en paralelo coa forza bruta da natureza para invadir o núcleo sometido a unhas normas que moitas veces non son as correctas. E farao entre batallas de fariña, luz, cor, músicas, recendos, e a través da máscara, da imitación de feras que espertan do letargo invernal –como o Oso que, axudado dos seus criados, "monta" mozas e mozos en Salcedo do Brollón, como o touro ou Morena que acomete en Laza... O Entroido, coa súa espontaneidade e creatividade antioficial, encargarase de redimir os vicios prendidos no mundo urbano. Claro que no devandito Triángulo Máxico do Entroido Ourensán atopamos a exemplaridade da forza da persistencia, de manter as tradicións, a pesar de moitos pesares, das prohibicións políticas, relixiosas, do medo imperante. Pero a gran festa da primavera continuou, ampliouse, mellorou e, por fin, vaise entendendo a súa significación e poder económico. As festas do Entroido, aínda que de cerna intocábel, son tamén cambiantes e inacabadas: o instinto leva a rebuscar nas arcas, a atopar traxes, complementos de antes que servirán para sacar á rúa e sumarse aos outros. Peliqueiros que se cubrían cunha pelica; Pantallas enmascaradas cunha pantalla; Choqueiros que colgaban ao cinto chocas; Felos, felóns recubertos de flecos, como Volantes de cintas a voar; Vergalleiros que branden unha vergalla; Follalateiros, cubertos de follas de millo e sonoras latas... cada nome facendo referencia a algo, como os Correos, Xerais, Galáns, Madamintos, Máscariñas da borralla, Enfariñados, Merdeiros... Disfraces onde as chocas, campaíñas ou axóuxeres, as cintas e as flores de cores, os exóticos mantóns, os variados gorros, son símbolos imprescindíbeis. As festas do Entroido, aínda que de cerna intocábel, son tamén cambiantes e inacabadas: o instinto leva a rebuscar nas arcas, a atopar traxes, complementos de antes que servirán para sacar á rúa e sumarse aos outros. E as pescudas seguen, os estudosos medran tamén, o mesmo instinto anima e rebúscanse tradicións, traxes, máscaras, ritos, receitas gastronómicas, para as revitalizar nun tempo primaveral que aguilloa o ánimo –a "alma" dunha vella Galiza– a se manter eternamente mozo. Sirva este 2021, coas liberdades coutadas, para resetear e valorar canto temos, a riqueza de tradicións que non traizoan, os estudosos da etnocultura que complementan clásicos como Caro Baroja, Risco, Xocas, Fraguas... a eses meritorios monográficos editados anualmente por O Sil de Valdeorras, as recuperacións festivas de máscaras e mascaradas que non só se concentraban arredor do Entroido, senón en festas mesmo relixiosas, como os Gamainchiños de Betanzos, os Galáns do Morrazo, o Irrio de Castro Caldelas, a Coca de Redondela... Probas dun confín máxico de historia de monstros, tarascas, serpes e Cocas, tamén levadas a canicelos e a gárgolas. Máscaras e personaxes En febreiro de 2019, Sermos Galiza publicou un especial dedicado aos entroidos galegos –Antroidos e máscaras na Galiza rural– que recollía información sobre máis de medio cento de festas que celebran o entroido de xeito característico. Prologado polo arqueólogo e museólogo Felipe Senén, e con fotografías de Alfonso García Santos, o monográfico, o primeiro destas características na Galiza, o especial permite coñecer a Marela de Maceda; a Morena de Matamá; a Pita das Eiroás; a Queima do Meco; a Solta da Marela de Maceda; as Bonitas de Sande; a Baixada da Morena de Laza; os Boteiros de Trives, de Viana do Bolo e e de Vilariño de Conso; Charrelos de Baños; Chocalleiros de Vilardevós; os Fareleiros; os Felos de Garabás, Boborás, Esgos e Maceda; Gárgolas de Celanova; Galos da Mezquita; Labardeiros de Mugares; Máscaras de Buxán; Madamas e Galáns de Cobres; Madamitas de Entrimo; Maragatos de Laza; Mázcaras da Xironda; Mázcaras de Manzaneda; o Xigante e o Touro de Celavente; o Vellarrón de Riós; Vergalleiras das Teixugueiras ou os Xenerais da Ulla, entre outros moitos.