Sinala no seu artigo, que “a brutal represión nos días posteriores ao 25 de xullo en Ordes está relacionada cos precedentes políticos que se deran no concello durante a II República”, que destacarías dese período?.
Ordes, Mesía, Oroso eran un fervedoiro revolucionario durante a república, tanto a nivel político, como sindical, social e cultural. Aquí estaban asentadas as delegacións moi activas de todos os partidos da esquerda republicana e dos partidos socialista, comunista e galeguistas así como os sindicatos obreiros e sociedades agrarias. Existían líderes sólidos da Fronte Popular como García Gerpe, Gómez Carneiro e os representantes da Fronte Popular no concello a partir das eleccións de febreiro de 1936 dándolle a volta a todo e desartellando as redes caciquís municipais. Consta que estas redes caciquís da dereita funcionaban moi ben, pero dentro do que globalmente podemos encadrar como a esquerda, existía unha rede paralela de contrapoder, que apostaba pola república e pola democracia e que, coas armas, resistiu ao golpe de xullo de 1936. E isto non lle gustou aos golpistas, aos que tiñan as armas, aos militares, á Garda Civil, aos da CEDA, que poucos eran. Os anteriores exterminaron a democracia matando a quen pensaba diferente ao amparo do bando de guerra de xullo de 1936 no que os cidadás son sometidos á xurisdición militar, polo que se produciu unha represión inmediata, brutal, exemplarizante en forma de paseos, procesos militares con condenas de morte e encarceramentos. A intensidade da represión na bisbarra queda reflectida nas catorce causas abertas contra cidadáns inocentes coa escusa de “salvar a España”.
Ordes, Mesía ou Oroso eran un fervedoiro revolucionario durante a república
Leva traballando moitos anos sobre a represión nas terras de Ordes, cal foi o alcance da represión e que significaría da lóxica represiva nos primeiros anos do franquismo?
A asociación Obradoiro da História de Ordes leva traballando na recuperación da memoria da comarca desde o 1996. Un ano máis tarde, nun caderno editado sobre o acontecido durante Segunda República na vila, xa se deron os nomes e apelidos dunha decena de persoas implicadas na represión. Así que coido que somos dos primeiros na Galiza en dar nomes de vitimarios…
Ordes era unha vila relativamente tranquila e dun día para outro pasou a ter once veciños da vila, a seren condenados a pena de morte e executados en Boisaca despois dunha farsa de xuízo. E os paseados e encadeados, primeiro no cárcere de Ordes e despois nos baixos de Raxoi en Compostela. Na Alameda de Ordes oíanse os berros dos presos ao seren torturados.Todas as persoas vinculadas a partidos de esquerda que tiveran algún protagonismo permanecían aterrorizados nas súas casas agardando que non petase na porta o garda civil José Pérez ou algúns dos matóns de Ordes.Pola contra, outras persoas perseguidas fuxiron das súas casas e xa non volverían.Mesmo os militantes da dereita tradicional sentían aberración ao saber dos actos horrendos protagonizados pola Garda Civil, os falanxistas e os matóns de Ordes.E non só as mortes, os escarmentos públicos como rapar o pelo ao cero e facer desfilar polas rúas de Ordes a persoas afectas á República. A represión, dun xeito ou doutro chegou a todos e a todas. O sometemento militar, dos poderes públicos, da Igrexa, co crego Ramón Mosteiro pregoando desde o púlpito que aos fillos dos roxos había que matalos. En fin o terror foi unha forma de control e de asegurar o futuro duns e a morte física e ideolóxica doutros.
Achégase na súa investigación ao aparello represivo, sinalando a funcionalidade dos diversos actores, a grandes trazos cal foi o papel da Garda Civil, a igrexa e as milicias fascistas?
En Ordes todo se realizou co amparo e cobertura da Garda Civil, do delegado de Orde Pública e do gobernador da Coruña que permitiron todas as atrocidades que se realizaron. Neste apartado se temos que dar nome de quen levaba a iniciativa, dámolos. Por exemplo, do aparello militar, o garda José Pérez que era pouco máis que omnipresente. Pola banda da igrexa, o odio sementouno o párroco da vila, un fascista chamado Ramón Mosteiro que coñecía ao detalle cada familia de Ordes. Á Falanxe uníronse, por exemplo, José Liñares ou Manuel Caramelo, uns “sanguinarios” que segundo fontes orais violaban e mataban sen ningún remordemento. Dentro dos burócratas está Antonio Moar Veiras, avogado, xuíz municipal, concelleiro da CEDA, acusador, chivato da garda civil e das milicias constituídas por persoas precisamente con pouca formación política e ideolóxica que aproveitaron o momento para facer limpeza matando, como lles ordenaba o réxime; eran vulgares asasinos, vingadores, persoas ruíns. Como dicía Luís Pimentel, capaces de furar con agullas os ollos dos paxaros.
A represión vai vivir outra etapa na comarca de Ordes na segunda metade da década dos 40 e nos primeiros 50 ligada á persecución da guerrilla, como explica o peso cuantitativo e cualitativo da oposición armada ao franquismo nesa comarca?
Todo ten relación. Se a represión no 1936 está directamente relacionada cos acontecementos que acabamos de contar no Ordes republicano, a actividade guerrilleira foi máis intensa nesta zona debido, primeiramente, a que moitos republicanos e demócratas tiveron que refuxiarse no monte ou en casas alleas como única forma de sobrevivir e, segundo, a única resistencia real ao réxime estaba no enfrontamento armado contra a Falanxe, a Garda Civil e o Exército español.Temos que decatarnos do contexto histórico daquelas datas, co PC apoiando a guerrilla e formando os seus cadros políticos e cando se contemplaba que a Europa liberada do nazismo non ía permitir un réxime fascista pero os anos pasaron e xa sabemos como rematou todo. Mais si, na bisbarra de Ordes chegaron a actuar catro destacamentos da IV agrupación do Exército Guerrilleiro da Galiza, con Ponte, Foucellas cuns 20 guerrilleiros da comarca e centos de enlaces que resistían e deixaban en evidencia ás forzas represivas.
Na comarca de Ordes toda a represión se realizou co amparo e cobertura da Garda Civil, do delegado de Orde Pública e do gobernador da Coruña
Que diferenzas presenta o operativo represivo aplicado contra a guerrilla do levado adiante nos anos posteriores a 1936?
Nesta época a persecución contra os guerrilleiros foi constante coa única finalidade de sacarlles a vida. Como sabemos, o réxime ditatorial foi creando un corpus xurídico con leis cada vez máis restritivas cos dereitos das persoas. Sen embargo o modelo represivo diferenciase da inmediatez aplicada nos meses posteriores a xullo de 1936; este era máis psicolóxico: o medo, as malleiras, torturas, multas, saqueos, rexistros en casas dos posíbeis enlaces. Podemos apreciar que nos anos máis combativos da guerrilla na comarca entre 1946 e 1948, os falanxistas perden protagonismo e é a Garda Civil quen capitanea a persecución dos Foucellas e dos enlaces, ás veces cruelmente a través das contrapartidas que actúan como vándalos, cometendo todo tipo de atropelos para desprestixiar a causa guerrilleira.
Outra das grandes diferenzas da represión destes anos en comparanza coa inmediata de 1936 é un modelo represivo propio da comarca de Ordes, os desterros. A Garda Civil, coa autorización do Goberno Civil e a complicidade do xefe do posto de Ordes, ordenaron e executaron o desterro de familias enteiras de guerrilleiros a terras de Castela.Non lles permitiron levar nada, abandonados á súa sorte en terras estrañas, mesmo houbo persoas que faleceron no desterro.
Pilar Pallarés pregúntase nun verso se alguén virá a salvar os nomes dos que sufriron tales humillacións que quedaron impunes.O Obradoiro da História está a investigar estes desterros e mesmo visitamos as localidades de Burgos, Valladolid, Soria.para saber máis deles, porque as testemuñas aínda vivas estremecen.