Tímpanos medievais da Galiza: Igrexa de Santiago, A Coruña

Localízase na parte máis antiga da cidade xa que as escavacións arqueolóxicas sitúan a orixe da romana Brigantium, que logo será a nosa Crunia, entre o actual Parrote e a praza de Azcárraga. Segundo José Mª Bello este asentamento crece durante o século II cara á praza de María Pita, rúa da Franxa e rúa Real alimentado polo desenvolvemento da actividade portuaria pero, en realidade, a cidade está moi pouco poboada até que o rei Afonso IX de León e Galiza favorece a repoboación do territorio. A nova vila amurallada e os privilexios concedidos á cidade, onde, por certo, non podían vivir nin monxes nin nobres, quizá respondan ao interese do rei por contar cun porto importante e contrarrestar o poder do arcebispo de Santiago. É probábel que nós, como os vellos peregrinos, nos acheguemos á Igrexa pola rúa do Parrote. Se así o facemos, teremos unha visión case frontal da fachada oeste pero, xa que unha visión clara da igrexa polo lado sur é imposíbel, animaría o camiñante a chegar á cabeceira, onde o templo mostra o seu aspecto máis románico. Despois desta visión xeral e volvendo polos nosos pasos seguindo a pendente do terreo podemos pararnos na porta norte. Esta portada é a mellor conservada, ten dúas arquivoltas sobre dous pares de columnas con capiteis vexetais. A primeira arquivolta que rodea o tímpano ten sete rosetas de catro pétalos. A exterior é un baquetón con aneis. Estas envolven un tímpano que se apoia nun lintel suxeito por dous bois. Un cordeiro de perfil xira a cabeza cara a súa esquerda, na nosa dirección, dobra a súa pata dereita, tras el vemos unha cruz. Este é un tema recorrente no románico, verémolo en beatos, bóvedas e numerosos tímpanos; sen viaxar moi lonxe, en Santa María de Cambre, Santa Mª de Doroña en Vilarmaior, San Xoán de Caaveiro ou en San Pedro de Fóra en Santiago. A lectura iconográfica dinos que o cordeiro, ligado ao sacrificio da Pascua xudía que celebraba a liberación dos fillos de Israel do seu cativerio en Exipto, é adoptado polo cristianismo. Os xudeus sacrifican un Cordeiro Pascual, un macho sen defecto; os cristiáns consideran Xesús como o cordeiro de Deus, libre de pecado, logo, tamén de defecto. Deste modo o cordeiro que, coa súa pata sostén a Cruz situada tras el, vincula un sacrificio e outro. A asimilación de Xesucristo co cordeiro non só se prefigura no Antigo Testamento. No Novo Testamento as metáforas sobre o pastor e as ovellas, cordeiros ou carneiros permítenos identificar Xesús non só como sacrificado senón tamén como pastor. Fixémonos, para rematar, nas dúas estatuas exentas, adheridas ás xambas e afrotadas En igrexas con portadas de maior tamaño ou relevancia o Agnus Dei acompáñase do tetramorfos, as catro representacións dos evanxelistas, ou dos vinte e catro anciáns da Apocalipse. Pero nesta porta, menos ambiciosa, acompañan a ambos os lados do Cordeiro sendas rosetas, unha de sete pétalos e outra de catorce. A roseta non define unha flor ou unha planta concreta. Trátase dunha especie de botón con pétalos. Está presente na arte da Antiga Mesopotamia, en Oriente Próximo, Grecia ou Roma, tamén foi un elemento importante na iconografía hebrea e incorporouse á cristiá. Aparece na arte paleocristiá, ás veces de xeito moi abstracto e esquemático. O sentido de fertilidade, vida e rexeneración que debeu ter no mundo pagán pode asimilarse ao mundo cristián como ocorre con moitos outros símbolos (Hércules-Daniel, banquete funerario-última cea). Se combinamos esta simboloxía co valor do número (de pétalos, neste caso) o seu significado multiplícase. Catro son os pétalos das rosetas da arquivolta, catro é o símbolo da terra e dos catro elementos (terra, auga, aire e lume) que segundo os gregos constitúe o corpo humano, para San Agostiño expresa a materia e o corpo e tamén é o número do tetramorfos. Sete é o número de rosetas que luce a arquivolta e os pétalos da roseta á esquerda do cordeiro, número pitagórico que se corresponde coa totalidade, a universalidade, a omnipotencia e, para algúns medievalistas, o Paraíso. Vínculo coa Redención A presenza destes elementos está vinculada coa Redención. Todos eles frecuentes nos séculos XII e XIII, e dunha clara inspiración no Mestre Mateo. A portada occidental como fachada principal pode chamar máis a nosa atención, mais aquí o estilo románico confúndese con elementos posteriores. Prescindiremos nesta ocasión da figura de Santiago a cabalo, con sombreiro de peregrino, unha peza naturalista e posterior, case en vulto redondo que centra o tímpano facendo una referencia á aparición do santo na batalla de Clavijo do lado dos cristiáns fronte ao inimigo musulmán. O noso interese está nas arquivoltas, nos capiteis e na chave do arco. A portada é de arco apuntado así como as arquivoltas pero as pezas centrais parecen algo máis separadas que as dos extremos, cabe pensar que a portada se remodelase, é posíbel que se optase por adaptar uns arcos de medio punto a uns apuntados máis “modernos”. A arquivolta máis próxima ao tímpano ten molduras e boceis, a segunda vinte anxos que levan túnicas, elementos da paixón como a coroa de espiñas, a cruz, a columna e a lanza; tamén cartelas. É nesta segunda arquivolta onde se aprecia a separación, xa mencionada, entre as pezas. En canto aos anxos, son moi semellantes aos seus veciños da colexiata de Santa María. Non parecen da mesma man pero si poden ser contemporáneos e que unhas pezas inflúan nas outras. A terceira arquivolta ten boceis, molduras e zigzag e, finalmente, na chave do conxunto temos nunha peza que parece posterior na que vemos a figura de Cristo mostrando as chagas da Paixón. Os capiteis tamén atraen a nosa atención. Coroan tres columnas en cada xamba con fuste liso e ábacos que alternan a decoración de flores de catro pétalos e follas. Nos cimacios é moi frecuente o uso de rosetas igual que nas arquivoltas e vanos. Comecemos pola xamba esquerda e observemos os capiteis de esquerda a dereita: no primeiro temos dous dragóns afrontados que xiran as súas cabezas, representan o mal, o pecado. O pecado repítese no seguinte capitel, dividido por unha roseta e unha rama, amosa á dereita dunha árbore un anxo alado e a esquerda ascende unha serpe, podemos supor que se trata do pecado orixinal. No terceiro, a escena presídea un personaxe central cun libro aberto ao que lle falta a cabeza, á esquerda unha figura alada, un anxo? Diante hai outra figura da que non temos unha identificación precisa, Habacuc? Á dereita, catro animais. Daniel no foxo dos leóns Dada a identificación dalgunhas das figuras supomos que se trata de Daniel no foxo dos leóns, escena de enorme transcendencia na arte desde o cristianismo primitivo. En Moraime e na Catedral de Ourense repetirase este tema tan querido do estilo románico. Seguimos “lendo” capiteis ao outro lado da porta, de esquerda a dereita. Trátase, sen dúbida, do sacrificio de Isaac. Abraham no centro suxeitando a espada coa que vai sacrificar o fillo, Isaac que aparece como unha figura pequena do lado dereito. Á esquerda un anxo coloca a súa man no fío da espada para evitar o sacrificio. O sacrificio de Isaac é unha imaxe recorrente do Antigo Testamento, supón unha premonición do sacrificio de Cristo. Abraham, pai de todos os crentes, segue os ditados de Yhavé e, sen dubidalo, a pesar de tratarse do seu querido fillo, diríxeo cara ao sacrificio cargado coa leña, trátase da prefiguración de Cristo que cargará coa cruz camiño da súa inmolación. A confianza de Abraham en Deus ten a súa recompensa coa intervención divina que impide a morte de Isaac e sinala o cordeiro escondido que será sacrificado en lugar do fillo. Así mesmo, Xesús será sacrificado pero resucitará ao terceiro día. A portada occidental como fachada principal pode chamar máis a nosa atención, non obstante aquí o estilo románico confúndese con elementos posteriores Os dous seguintes capiteis, con decoración vexetal, parecen góticos. Sobre a portada, nas mochetas, disponse anxos alados con cartela semellantes aos da Colexiata de Santa María. Fixémonos nas dúas estatuas exentas, adheridas ás xambas e afrontadas, trátase de dous apóstolos de Xesús: Santiago, con barba e cabelo rizado, cunha túnica con pregues recollida no brazo e rematada cunha orla, levando sobre a cabeza un libro que serve de base á mocheta; e Xoán, máis novo que o seu irmán, sen barba, suxeita un libro fechado na man esquerda que sinala coa dereita. Ollos máis avultados, beizos máis carnosos, grosas guedellas e pregues máis pesados. Os irmáns poden parecer de factura diferente pero non serei eu a que poña en dúbida a opinión de Serafin Moralejo, que os consideraba esculpidos pola mesma man. Para enmarcar a portada, 10 arquiños acollen nove anxos orantes e un libro no colo. No remate dos arcos outras 11 figuras, neste caso non vemos alas, tamén con libros no colo. Tanto estes como as figuras das arquivoltas ben poden lembrarnos a influencia do Mestre Mateo.