- Imaxinabamos un libro divulgativo, mais é un traballo exhaustivo, un manual de referencia para quen queira saber algo sobre o repentismo galego de aquí aos vindeiros 50 anos. Canto tempo che levou facelo?
- Divulgativo tamén é. A investigación levoume cinco anos. E logo con Sergio de la Ossa, que foi o que fixo a transcrición das partituras e a análise musical, realmente comezamos a finais de 2008 ou 2009.
- Financiouno a ORAL.
- Si, eles levaban xa 20 anos traballando e vían que non se xeraba interese académico, nin había publicacións e pretendían unha publicación máis etnográfica. Entón contratáronme uns meses. Eu, inconsciente, cría que isto estaba máis estudado, e cando me puxen a estudar xa vin que isto era un mundo e pagáronme uns meses do primeiro ano e estiven traballando cinco. Así foi a cousa.
Na montaña non hai atención, nin sequera hai -como na zona de Bergantiños- un certo orgullo ou coñecemento local.
- O repente é un fenómeno que vai moito máis alá do que imaxinamos as profanas na materia. Como o definirías?
- A día de hoxe, definiríao como unha arte retórica. De feito, eu creo que -entre aspas- a grande achega para o enfoque en Galiza é que isto sempre se considerou poesía popular improvisada ou literatura popular dunha maneira máis ou menos improvisada, pero nunca se fixera unha aproximación como xénero retórico e o día que o ves desde este punto de vista, entendes que hai moitas formas de retórica artística, que poden ser máis ou menos improvisadas, pero que comparten o mesmo mecanismo e as mesmas ferramentas internas. Realmente foi desde onde o traballei. A día de hoxe podería ser moitas cousas dependendo desde de onde se observase, pero é unha arte retórica. Retórica epidíptica se chama tecnicamente.
- As profanas podemos chamarlle arte do improviso?
- Si, iso tamén.
- Falando de xéneros en Galiza, a maioría da poboación probablemente coñece só un deles, a regueifa. De todos os que nomeas cales chegaron vivos até o día de hoxe?
- Eu destacaría a montaña, a zona do Courel, chegando até Pedrafita e cruzar á parte leonesa, alí aínda lle chaman birindo, brindo, loia, é moi semellante á regueifa, por encuanto se celebraba nas vodas. E iso si que me parece o drama, porque hai outras formas moi interesantes, pero que teñen que ver coa desaparición e coa aniquilación total da sociedade rural, como poden ser os aboios, os cantos de abaular. Pero os brindos están aí, hai xente viva aínda, o Ribeira de Louzarela, o Fontal, que son xente moi maior, sen relevo, non hai estudos, non hai atención, nin sequera como na zona de Bergantiños, onde hai certo orgullo ou coñecemento local, onde se fixeron traballos estes anos. Eu é a zona que máis aprezo tamén, porque pasei moitas horas alí na montaña con eles, e gustaríame que se puidera facer algo. No seu día desde aCentral Folque, coa colaboración da ORAL, fixeramos un xantar brindeiro e convidaramos a xantar a 16 paisanos en total, tamén convidaramos a xente nova e realmente non había xente local a quen poder convidar. Si que me gustaría que se puideran facer cousas co brindo. Eu destacaría isto. Logo está a regueifa, claro, pero como dis, é o máis coñecido.
A cultura oral en Galiza continúa vivindo un gran desprezo ou, como mínimo, desinterese, mesmo en sectores preocupados por temas culturais.
- Eu o único que coñecín de forma "natural" na miña zona eran as cencerradas que lle cantaban ao meu bisavó por casar dúas veces.
- Si, as cencerradas foron aniquiladas pola sociedade burguesa, porque iso de andar a irlle á casa dos veciños a protestar con coplas explícitas... [risas] A día de hoxe quedan coplas memorizadas, pero precisa un contexto vivo e espontáneo para que iso aconteza, e esa decadencia foi por un contexto xeral.
- En Galiza houbo un importante retraso á hora de incorporar a improvisación á cultura contemporánea. De feito, indicas que o primeiro certame de regueifas foi no 90.
- O exemplo vasco é un exemplo total, porque está no contexto europeo. Como no caso vasco apostar por unha cultura escrita sempre o tiveron complicado, eles aprenderon moi cedo, a comezos do século XX, que este era un espectáculo moi singular e foi apoiado e articulado tamén como produto cultural, e xa se comezaron a organizar oficialmente desde os anos 30. No caso galego, a cultura escrita e académica, e tamén a nivel político, a cultura oral continúa vivindo un gran desprezo ou, como mínimo, desinterese, mesmo en sectores preocupados por temas culturais. Vese perfectamente, que se te achegas ás universidades galegas para atopar algún profesor interesado en xéneros orais, hai realmente poucos, se xa por riba, é improvisado, xa non hai ningún. E iso é reflexo do que tivemos. Tampouco é de extrañar que fose desde o ámbito urbano, xente de Vigo como Carlos Alonso, promotor da ORAL, quen se interesara polo valor como espectáculo con moitos atractivos con esta forma máis teatral e performática.
Se te achegas ás universidades galegas para atopar algún profesor interesado en xéneros orais, hai realmente poucos, se xa por riba, é improvisado, xa non hai ningún.
- Ademais de facer un estudo do fenómeno en Galiza, tamén fas unha introdución sobre o repente en todo o mundo. E mesmo dis que en Europa hai un prexuízo estético contra a oralidade. En que outros lugares de Europa se conservan prácticas repentistas hoxe en día, ademais de en Euskadi?
- Basicamente no sur, nos países católicos, e en zonas católicas de Francia, como a Bretaña, aínda había a finais do XIX e comezos do XX. Pero a día de hoxe onde está vivo é algo en Italia e algo na Península Ibérica. Son os dous focos realmente interesantes. No País Vasco nunca parou, en Cataluña estase recuperando e está bastante forte agora mesmo, e en Galiza e no norte de Portugal, e logo xa as formas do sur da Península, das Alpujarras, o Algarve, o Alentejo... e as illas Canarias, que son unha ponte que ten moito que ver co que acontece en América Latina. E logo hai outro tipo de formas nas illas do Mediterráneo, en Valencia está o cant d'estil, pero ese carácter mediterráneo... O noso ámbito natural é Italia, Península Ibérica e o que hai en Latinoamérica non deixa de ser influxo destes países, coa mestura da África negra, que alí hai procesos de hibridación moi interesantes, sobre todo o caso de Brasil, claro, que teñen unha achega que nós non temos.
- Dis que hai influencia do repente galego no Brasil...
- Facendo o traballo vin que na Península Ibérica hai un repente do norte, temos bastante relación co País Vasco, Asturias, Cataluña e Norte de Portugal. Nesta zona prima ser histrión, a velocidade, non hai acompañamento musical, é moi sarcástico. O do sur da Península, tipo o alentexano ou o das Alpujarras, é sempre máis lento e xa tende cara a formas literarias como a décima ou a sixtilla. Poderiamos resumilo en que o norte á máis medieval e o sur máis renacentista, e a súa influencia chegou a América Latina, sobre todo a do sur, proque ten máis prestixio, alí chámanlles poetas aos repentistas, pero que tamén había sobre todo en Brasil formas moi semellantes á galega, onde o que prima é o maltrato persoal, son cuadras onde a rima é moi importante. E esta fotografía lévame á conclusión é que hai un repente galego que ten un influxo moi forte no nordeste brasileiro, e está presente nalgunhas formas do repente nordestino e está aínda no Coco de Embolada. E esta dimensión de poder rastrear formas musicais e retóricas galegas en Brasil, paréceme unha fronteira que algún día deberemos de abordar.
O tema de Portugal está claro, e forma parte do noso imaxinario, pero Brasil non, e alí -xa o dixo Valentín Paz Andrade no seu día- alí habería moito que traballar, porque tamén hai influencias indias e afros, pero tamén hai cultura galega. E sería moi interesante poder abordar iso con medios. E iso quíxeno reflectir no libro. E na illa de Madeira hai un influxo galaico moi claro, e tamén nalgunhas illas de Azores.
Era unha actividade rural, mal pagada, pero si que tiñan consciencia de artistas, os de Bergantiños. Os da montaña de Lugo non, era unha cuestión ligada coa súa cultura local.
- En Galiza, en que zonas se conservou mellor? En Bergatiños e na montaña luguesa, non?
- Hai dúas zonas claras na práctica profesionalizada, porque isto acompañaba a toda a cultura agraria nos episodios fundamentais do ciclo da vida e do ano, e na medida en que toda esa sociedade se puxo en cuestionamento, empezou a facer augas. Iso non significa que non atopemos personaxes que improvisen noutras zonas, pero en conxunto está moi debilitado, se non extinguido. Bergantiños é como o quilómetro 0, chegando até as portas da Coruña, toda a zona de Ordes, até Padrón, Rois e Negreira. E a zona oriental chegaba até Cervantes, As Nogais e baixaba até a Pobra do Brollón, ás portas de Monforte. Estas son as zonas con práctica profesionalizada. No caso de Bergantiños, cando menos desde os anos 50 emerxeron como espectáculo de celebracións, profesionalizouse, houbo premios, chegou a unha xeración que mesmo exportaba os espectáculos a fóra da súa zona: ás cidades, a salas de festas, etc. Era unha actividade rural, mal pagada, pero si que tiñan consciencia de artistas, os de Bergantiños. Os da montaña de Lugo non, era unha cuestión ligada coa súa cultura local. E cando se abriron as estradas e se comezaron a facer as vodas en rstaurantes e non nas casas, desapareceu. Entón esa xeración hai parte que está viva e podes acceder directamente aos protagonistas, pero aí nunca houbo un afán de profesionalización.
- Nos últimos anos houbo un rexurdimento das regueifas, que naceu en Vigo e agora se está a extender a todo o país, xa con destacadas figuras emerxentes que mesmo aspiran á profesionalización.
- Aquí hai xente que viña do mundo tradicional, como Luís o Caruncho, que están noutros grupos, e que isto é como un recurso máis, un complemento. Logo hai perfís como Alba María, que tanto na música como na regueifa, aspira que sexa profesional e remunerado. E nós estamos moi de acordo a favor desa liña.
Eu aí destacaría moito ao Hevi, que ademais de ser un músico moi interesante, é un improvisador brillante e ten un discurso alternativo.
- O rap acabou absorbendo boa parte das manifestacións orais contemporáneas, non?
- O rap non deixa de ser música popular. Nos 60 adquiriu un grao de complexidade na cultura urbana, pero todo iso xa existía. Resemantizáronse unha serie de elementos e colleu nova vitalidade. O rap tiña un discurso alternativo, e ao comezo era performance pura, pura improvisación, pero desde mediados dos 80 e 90, que o asumiu a industria, está absolutamente domesticado, é ultrapop, non ten nada de contestatario. É o xénero que máis vende. E o que se importou desde aquí na maior parte dos casos, o que temos é algo que me interesa bastante pouco. É unha reprodución mimética do discurso dominante, o que non quere dicir que en Galiza non haxa xente que buscara outras vías. Eu aí destacaría moito ao Hevi, que ademais de ser un músico moi interesante, que vén de ser recoñecido pola Rockdelux, cos dous discos de Malandrómeda como os mellores do ano. É un improvisador brillante e ten un discurso alternativo. Cousas si que hai, pero a maior parte dese fenómeno chamado rap a min interésame pouco. Estudeino, pero...
- Fas toda unha disección do fenómeno repentista contemporáneo en Galiza, e nas súas influencias sitúas a John Ballan, o bravú, os Resentidos e mesmo as Ultranoites de Chévere.
- Si, en distintos ámbitos compilo experiencias de improvisación, pero non fago análise, senón exemplos claros nos que a improvisación tivera protagonismo.
