Cando era estudante do derradeiro ano de licenciatura, lembro que no exame final dunha materia tocoume analizar un texto sobre a Guerra Civil española. Fun a única persoa que, en toda a súa análise, se referiu aos contendentes como sublevados e republicanos (ou exército da República). Falando despois cos meus compañeiros e compañeiras, ninguén se decatara de que nese famoso “exército nacional” había moito franquismo implícito, que se supón que un ou unha aspirante a historiador ou historiadora non debería asumir.
Volve esta anécdota á miña memoria cando leo, cunha estraña mestura de sobresalto, indignación e suspicacia que o Tribunal Supremo vén de ditar un auto que paraliza a exhumación de Francisco Franco do Val dos Caídos no que o sitúa como xefe de Estado desde o 1 de outubro de 1936. Podería ser un imperdoable lapsus?. Nun país normal, podería. No Estado Español, o mesmo no que o exército e a xudicatura pasaron incólumes pola Transición, non o teño tan claro. Haberá quen pense que que iso é imposible porque 48 anos despois os franquistas xa morreron. Certo, pero os seus herdeiros (sanguíneos e intelectuais) seguen aí. Esas togas son as que non queren exhumar a Franco, porque Franco segue tan vivo que nin sequera enterrado consegue desaparecer da vida política española.
Os historiadores sabemos que Francisco Franco Bahamonde (Ferrol, 1892 – Madrid, 1975) foi “exaltado” por aclamación á xefatura do Goberno do Estado o 1 de outubro de 1936 (finalmente o documento asinado non recolle a palabra goberno, quedando só a expresión “Xefe do Estado”). Iso si, só na zona sublevada, que de facto tivo unha sorte de “goberno paralelo” (non legal, nin moito menos lexítimos) durante os 33 meses que durou o enfrontamento civil. Para entender isto, hai que ter claro que Franco concibiu a guerra como unha liberación premeditada e continua de cada palmo da xeografía española do mal que el consideraba que estaba destruíndo España: o goberno da República. Dáse así un paradoxo cruel e maquiavélico que se ten denominado ”a xustiza ao revés”: quen se subleva considera ilexítimo ao inimigo (quen ostenta o poder democrático el legal desde as eleccións de febreiro de 1936) e compórtase coma se fose un xefe de Estado, pero sen selo.
Mentres tanto, o xefe de Estado real a todos os efectos legais era Manuel Azaña Díaz (Alcalá de Henares, 1880- Montauban, 1940), naquela altura exiliado en París. O 27 de febreiro de 1939, Francia Inglaterra recoñecen “de iure” o goberno de Franco e Azaña presenta a renuncia como presidente da II República Española. Segundo o artigo 74 da Constitución de 1931 —a única legal e válida en España, lembremos— o cargo debía ser asumido en funcións polo presidente do Parlamento, Diego Martínez Barrio. Para que este traspaso fose efectivo, debía facerse en territorio español e como Martínez Barrio tamén estaba exiliado en Francia, tal acto nunca tivo lugar. Así, podemos considerar a Franco como xefe de Estado con recoñecemento internacional só a partir de 1939, pero non antes. Malia que o goberno da República no exilio foi recoñecido por México e mantivo una sé nese país, tivo máis peso simbólico ca real, disolvéndose en 1977.
Ata aquí o que nos di a Historia contrastada. Asumir calquera outra posición implicaría poñerse do lado do relato franquista, asumindo que o que fixo o xeneral ferrolán e os seus apoios foi lexítimo. É iso o que nos está a dicir o auto do Supremo? Sinceramente, cidadá non quero asumilo, pero como historiadora non podo aceptalo de ningún xeito. E non o digo só eu. A Asociación de Historia Contemporánea (AHC) fixo público un comunicado moi clarificador ao respecto. Cito textualmente: “Nos distintos países europeos que tiveron que afrontar as herdanza e traumas xerados por ditaduras antidemocráticas, como a Italia fascista, a Alemaña nazi ou a Francia de Vichy, é motivo de debate a cuestión de ata que punto os historiadores poden ou non converterse en «autoridades» á hora de determinar ou condicionar procesos xudiciais ou disposicións gobernamentais. Todo isto pode ser discutible, PERO O QUE NON SE CONCIBE EN NINÚN DESTES PAÍSES É XUSTAMENTE O CONTRARIO: QUE SEXA O PODER XUDICIAL O QUE DETERMINE A «VERDADE HISTÓRICA». Esta é unha intromisión inaudita á que só ten chegado o Tribunal Supremo español” [en maiúsculas no orixinal].
En efecto, non é admisible que un tribunal de xustiza se dote a si mesmo de funcións que non lle corresponden. Pero ademais, a súa extralimitación pon en perigo a tarefa dos historiadores profesionais, “eventualmente obrigados a confrontar o seu traballo con instancias que nada teñen que ver coa súa profesión”, tal e como advirte o mesmo comunicado, que conclúe esixindo unha rectificación do auto de marras. Se esta é a democracia que din defender algúns xuíces españois, mal vamos. Da noxo e medo saber que a cidadanía está ¿protexida? por esta xente. Os restos de Franco estarán no Val dos Caídos, pero o franquismo, por desgraza, respira a pleno pulmón.
Para os lectores interesados en incrementar os seus coñecementos sobre o tema deste artigo, conclúo con dúas lecturas moi recomendables:
MORADIELLOS, E. (2018). Franco. Anatomía de un dictador. Madrid: Turner.
JIMÉNEZ, C. e DOÑATE, A. (2012). Jueces pero parciales. La pervivencia del franquismo en el poder judicial. Barcelona: Pasado&Presente.
