O pasado 24 de outubro foi un día histórico. O día sinalado polo goberno, coa ministra de Xustiza como testemuña e notaria maior, para exhumar os restos de Francisco Franco do Val dos Caídos. Mentres este transcendental acto tiña lugar, eu estaba nun colexio público da provincia de Ourense presentando o meu libro e falándolle de bibliotecas a rapaces e rapazas da ESO. Porque xusto ese día celebrábase tamén internacionalmente o Día das Bibliotecas.
Dez minutos antes de iniciar a miña charla na biblioteca do centro (ben xeitosa, por certo, algo que non se ve decote) estaba soa preparando os materiais. Cando o meu público comezou a chegar e ocupar os seus asentos non puiden evitar pensar que se nese intre eu decidise cambiar o tema e empezar a falarlles de Francisco Franco, resultaría para eles e elas tan afastado e descoñecido como Fernando VII, Diego Sarmiento de Acuña ou o Rei García de Galicia. Aí reside, para min, o cerne do problema. O descoñecemento segue a ser a raíz que permanece incólume. A semente que permitiu que este acto histórico mudase en carne de meme nas redes sociais. Durante toda esa xornada, a historiadora que eu son pelexaba a cada tanto por saír. Pero tamén sabía que necesitaba sosego e algo de tempo para facer a miña análise. Xusto todo do que carecen os tertulianos e tertulianas televisivos que encheron horas de programación con verborrea e espectáculo.
Certo é que sacar os restos do ditador do Val dos Caídos era algo necesario, que ninguén ata o de agora se atrevera a facer (malia o descarado electoralismo da medida). Para non repetirme, remito aos lectores e lectoras que teñen interese ao meu artigo Exhumar Franco... e ás mentiras do franquismo, publicado neste mesmo xornal en setembro do ano pasado. Nel dou conta da necesidade de dar este paso, avalado ademais pola Organización das Nacións Unidas na figura de Pablo de Greiff, nomeado Relator para a Promoción da Verdade, a Xustiza e a Reparación. Non é a miña intención volver sobre isto (pois Franco está xa fóra dun monumento no que nunca quixo ser soterrado), pero si facer algunhas reflexións sobre a forma na que se fixo.
Teño que dicir, antes que nada, que na miña familia non houbo paseados. Ademais, como en tantos outros casos, tiven devanceiros que combateron en ambos bandos en virtude do que os historiadores chamamos “lealdade xeográfica”(persoas que estaban fóra das súas localidades no momento da sublevación e non puideron regresar). Pero ver á familia Martínez-Bordiu Franco portar a ombreiros o féretro cunha bandeira preconstitucional dando vivas ao avó que sementou de sangue todos os camiños da nosa terra produciume un noxo difícil de traducir en palabras. Era imprescindible outorgarlle esta relevancia mediática? Non podía facer o traslado a pé a empresa funeraria, coa familia en comitiva silenciosa como adoita ser habitual? Quen permitiu un símbolo non legal nunha cerimonia deste calado? Lendo a prensa estranxeira neses días, compréndense bastante ben as longas reportaxes que ofreceron para tratar de explicar algo que, visto desde fóra, resulta incomprensible. Como tamén o é que a Fundación Francisco Franco siga existindo ou non sexa delito facer apoloxía dunha ditadura cruel e sanguinaria. A min, ademais de pasmo, prodúceme vergoña.
O destino do Val dos Caídos é unha incógnita que tamén ocupou parte do debate. Hai que lembrar que foi construído por presos en plena posguerra, con materiais de baixa calidade. O seu nivel de deterioración é elevado, aínda que non se aprecie. Os custos de mantemento son desorbitados. Tamén convén lembrar que miles de cadáveres seguen soterrados nese lugar sen consentimento das súas familias, nunha reconciliación forzosa imposta pola propia ditadura. Mentres non se explique quen foi Franco e o franquismo, mentres non se faga a xustiza debida as vítimas e mentres non se utilice a pedagoxía para evitar a banalización un período negro da nosa Historia recente, de nada serve mover un morto. Porque se algo deixou claro este esperpento de exhumación foi que Franco hai anos que non respira, pero a súa forma de concibir e o Estado está moi viva nesta España do 2019. Ata cando?
