Dez anos celebrando Rosalía

Como se produciu ese milagre é algo que debería analizarse para comprender cales son as chaves dunha autoconciencia colectiva que sempre ten dificultades para manifestarse abertamente, que sempre dubida do seu dereito a reivindicarse a si mesma. A rapidez con que a sociedade galega asumiu esa data como propia aínda sorprende. Anna R. Figueiredo, vicepresidenta da Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG), confesa que "en xeral, custa introducir este tipo de efemérides na sociedade, mais o Día de Rosalía como celebración da literatura e do libro galegos calou axiña. Notámolo moito este ano, no que por mor da pandemia todo se está volvendo máis virtual e moitas datas destacadas acaban esquecéndose; non obstante, desde o ensino e desde outras instancias existía unha grande expectación sobre cales eran as propostas para este ano, sobre quen lería o manifesto… É unha proba de que se trata dunha conmemoración xa moi instalada. O traballo de moita xente conseguiu facer deste proxecto unha realidade". Anxo Angueira, presidente da Fundación Rosalía, destaca a importancia da rede social que se puxo en marcha para que a celebración chegase a ser o que é agora: "Na creación e popularización do Día de Rosalía foi chave o traballo que fixo a AELG e tamén a conmemoración dos 150 anos da publicación de Cantares gallegos. Organizouse daquela unha exposición que tivo moito impacto, desenvolvida pola Fundación Rosalía, a Real Academia Galega e a Universidade de Vigo, mais na que tamén participaron institucións moi diversas: até o Celta de Vigo estaba presente. Eu creo que aí se deu un salto que converteu a celebración en algo moi popular, ampliouse o ámbito no que se movía. E tamén hai que lembrar e recoñecer o inmenso traballo feito desde o ensino, moitas veces en condicións case heroicas". "Todos os pobos, por pouca conciencia que teñan de si, necesitan referencias. Non é preciso subliñar que a Galiza anda moi escasa desas referencias, mais a única que tiña de certa relevancia –aínda que moitas veces manipulada e terxiversada– era a de Rosalía", di Francisco Rodríguez Francisco Rodríguez, ensaísta e un dos maiores expertos na obra de Rosalía, engade a este catálogo de antecedentes o acto cívico en lembranza do traslado dos restos mortais da autoría ao Panteón de Galegos Ilustres e, moi especialmente, a discusión académica que se deu en décadas anteriores: "O debate intelectual sobre a interpretación dos escritos de Rosalía tivo lugar, en moitas ocasións, en termos moi belixerantes. Os que diciamos hai vinte e cinco anos que a súa obra era feminista ou que contiña trazos de –polo menos– un socialismo utópico fomos desprezados e inxuriados cunha ferocidade insólita no debate académico. Agora parece que os tempos son máis permeábeis a ese tipo de mensaxes e iso é positivo para coñecer Rosalía, mais tamén existe moito oportunismo que oculta intereses pouco confesábeis". "En todo caso", continúa Rodríguez, "é certo que todos os pobos, por pouca conciencia que teñan de si, necesitan referencias. Non é preciso subliñar que a Galiza anda moi escasa desas referencias, mais a única que tiña de certa relevancia –aínda que moitas veces manipulada e terxiversada– era a de Rosalía. A novidade agora é que está recuperando un espazo cunha imaxe transformada, máis adecuada á realidade do que representou, do que significou e do que significa. Hai unha revalorización da súa figura a unha escala moito maior, sobre todo, pola vía do feminismo, e iso sempre é positivo para referenciar a súa dimensión social". O debate académico Talvez o feito de que o debate académico –recluído habitualmente no ámbito universitario– estea máis presente nos medios de comunicación sexa unha das consecuencias desa popularización da figura da escritora. Angueira concorda en que as lecturas contemporáneas de Rosalía se veñen facendo desde hai moito tempo, "o que ocorre é que, nestes últimos anos, achádegos que normalmente non irían máis alá do mundo académico teñen máis eco na opinión pública. Neste aspecto foron moi importantes as lecturas feitas na década de 1980 e, especialmente, no Congreso que se realizou en 1985 co gallo do centenario da morte de Rosalía. Hai traballos fundamentais, como o de Francisco Rodríguez, que abriu moitas portas a un novo entendemento da autora, e mesmo anteriores, como os de Carvalho Calero. E un pouco máis tarde, as achegas de estudosas feitas desde o feminismo contribuíron enormemente a desbotar os tópicos que ás veces rodearon a obra rosaliana". A relectura en chave feminista tamén é valorada por Figueiredo: "Aí saen nomes marabillosos como o de Chus Lama, María Pilar García Negro… que "reinventan" Rosalía cunha lectura feminista que descobre moitos valores que talvez non eran tan evidentes no pasado. O traballo académico produce ciencia, e a ciencia está nun permanente proceso de revisión. Esas novas perspectivas permítennos ver a obra rosaliana desde unha ollada actual. Eu penso que aínda queda moito por aprender da literatura de Rosalía, que é moi valioso contrapor esta visión contemporánea á imaxe máis sentimental que se difundiu no pasado dos seus versos. Era necesario romper con ese prexuízo da autora chorona que non deixou apreciar moitos dos méritos que posúen os seus libros". "Rosalía fala hai máis de 150 anos de cuestións tan actuais como os desafiuzamentos ou o maltrato. É un referente que logra evocar unha paisaxe social coa que a xente moza, especialmente, pode sentirse identificada". explica Anna Figueiredo Reivindicación social Se cadra, o feito de que a celebración comezase nunha época en que a crise financeira global de 2008 abría o camiño a discursos moi críticos co poder estabelecido permitiron que, finalmente, a obra de Rosalía puidese despoxarse deses prexuízos dos que fala Angueira. Figueiredo pensa que "dalgunha forma, tomamos conciencia de que os dereitos nunca están garantidos, de que hai que loitar permanentemente por eles, e en Rosalía atópanse moitos temas que seguen sendo de plena actualidade. Ela fala hai máis de 150 anos de cuestións tan actuais como os desafiuzamentos ou o maltrato. É un referente que logra evocar unha paisaxe social coa que a xente moza, especialmente, pode sentirse identificada". Angueira apunta que "o discurso político e literario de Rosalía non é un discurso decimonónico, no sentido pexorativo da palabra, senón un discurso vivo. Se colles un poema como "A xustixa pola man" decátaste da actualidade das súas palabras, da potencia revolucionaria e da enorme carga crítica que posúe. Simboliza, ademais, unha revolución encabezada por unha muller, unha revolta que atinxe moitas caras da nosa sociedade. Fíxate, ela fala xa do maltrato! Como non vai calar na sociedade?". "As cousas non caen do ceo", di Rodríguez, "e cando suceden é porque hai unha parte da sociedade organizada que, pouco a pouco, foi logrando inculcar a necesidade de reler Rosalía desde outros parámetros. Avanzouse moito na eliminación de estereotipos, no coñecemento da ampla cultura na que está fundamentada a súa obra e no recoñecemento dos aspectos máis avanzados do seu pensamento, tanto no social como no feminista. E todo isto gañouse a pulso, desde os movementos de base e, moitas veces, coa oposición de moitas figuras destacadas do mundo da cultura institucional". Unha festa democrática Outra das chaves para medir o éxito do Día de Rosalía é, sen dúbida, o achegamento da xente moza, unha mirada desprexuízada das novas xeracións que lle outorga pluralidade á efeméride. Angueira destaca "o papel que xogaron as que chamamos novas tecnoloxías na popularización do Día de Rosalía entre a mocidade, cando comezaron a espallarse vídeos, memes, mensaxes polas redes sociais… que fixeron que se expandise a celebración, a facerse máis visíbel. Como aquela imaxe warholiana que creou a empresa de deseño Rei Zentolo, que adquiriu unha sona case inmediata por todas as partes. O atractivo deste día é que as iniciativas son múltiples e variadas, non hai un guión nin un mapa para celebrar, trátase dunha festa absolutamente democrática que demostra que Rosalía está viva e que nós estamos vivos". Figueiredo concorda: "Esa pluralidade non fai máis que enriquecer esta celebración. A obra rosaliana é un patrimonio inmaterial de todas e todos e está ben que cada un o enfoque dunha maneira diferente: a vivencia da cultura ten que ser democrática. Mais se o vemos desde o punto de vista da AELG, dun grupo de persoas que se dedican á escrita, ten un pouso especial porque nos identificamos dun modo moi esencial con esa necesidade de visualizar a nosa lingua entre a comunidade á que nos diriximos e da que formamos parte. Nese sentido, non nos conformamos con ser creadoras, senón que queremos convidar a cidadanía a que tome un rol activo na experiencia cultural, a que lea, difunda e viva as nosas letras desde o seu lugar na sociedade." "As grandes cousas que facemos sempre veñen do pobo, sempre se constrúen de abaixo cara a arriba", afirma Angueira. A oposición da Xunta Non se esaxera cando se afirma que a festa foi construída desde os piares da sociedade: non debemos esquecer que o Día de Rosalía contou durante anos coa oposición da Xunta da Galiza, que acusaba o nacionalismo de "querer patrimonializar a figura de Rosalía" ou que retiraba do calendario escolar a data que conmemora o seu nacemento. Só cando a celebración foi unha realidade que non se podía sortear comezou a participar oficialmente na celebración do 24 de febreiro. "As grandes cousas que facemos sempre veñen do pobo, sempre se constrúen de abaixo cara a arriba", afirma Angueira. "E a celebración do Día de Rosalía foi unha creación do pobo na que se comprometeron múltiples actores: o mundo da cultura, o ensino, o asociacionismo, a mocidade… Ás veces a sociedade séntese titorizada e reacciona creando as súas propias institucións populares independentes do poder e este foi o caso. Mais isto non é novo no que se refire a Rosalía: a adquisición da Casa da Matanza, a súa conservación e musealización, foron obra dun compromiso cidadán. Ese é o camiño para que as cousas prendan e vaian adiante". Francisco Rodríguez matiza: "Debemos felicitarnos polo éxito dunha iniciativa como esta, mais aínda queda moito para que exista unha verdadeira incidencia na toma de conciencia da realidade nacional do país, trasladada tamén ao terreo da arte e da literatura. E, por outro lado, este éxito non debe levarnos a pensar, como ás veces sucede, que Rosalía sempre foi recoñecida: ela tivo que loitar contra corrente en vida e mesmo tamén despois de morta, xa que a imaxe que se deu dela estaba moi adulterada". E remata sinalando que "a data non está no almanaque e quen pon os festivos e os días de renome na Galiza é a Administración galega. É inquietante esa manobra de lexitimarse sen asumir: que agora celebremos Rosalía e que non nos preocupe a situación do idioma non parece moi coherente. A pouco que escarvemos, Rosalía segue sendo unha estranxeira na súa patria".