A derradeira lección do mestre

Mereceu a pena a visita á Cidade da Cultura, no compostelán monte Gaiás, e ver a exposición dedicada as escolas rurais galegas e tendo como referencia, un bocado estraño, o cadro de Castelao, titulado: “A derradeira lección do mestre”, pintado en óleo en Bos Aires en 1945, reproducido do seu debuxo de estampas, “Galicia Martir”, que el executou e datou: “Valencia, febreiro de 1937”. Xuntamente con “Atila en Galicia e “Milicianos” conforman o maior documento gráfico que Castelao sustentou sobre o martiroloxio que aconteceu na Galiza, no período da guerra civil. O deputado galeguista en seus tránsitos, durante ese período, por Madrid, Valencia e Barcelona, recibía información puntual da fatal represión pola que pasou á Galiza, desde o primeiro momento do golpe de Estado. Os fascistas e todo o aparato represivo non fotografaban nin emitían imaxes de seus propios crimes, nos medios de comunicación que dominaban. O ocultismo por decreto era un dos ditados dos que gozaban os falanxistas, con tódolos privilexios para silenciar o xenocidio cometido e, tamén para exhibir os mortos das cunetas. Ante estes antecedentes e sen verificar imaxes de múltiples asasinatos, Castelao debuxou os citados álbums imaxinando a catástrofe de morte na Galiza. Se non sucedeu como manifesta nos debuxos, aportando esa achega de frecuencias que en tantos casos rebordaron a propia imaxe que nos presenta o rianxeiro. Por tanto, o silencio establecido do crime fascista na Galiza foi divulgado polos debuxos de Castelao nos xornais de Valencia e Barcelona, creando un clima de pór o punto de mira no que estaba acontecendo en patria asasinada e asoballaada.

Coido que o relato que pretende esta exposición está bastante seccionado e orientado cara outro horizonte ben diferente ao que non foi concibido o debuxo e mais tarde convertido en pintura ao óleo por Castelao. Tanto a temática de “A derradeira lección do mestre”, tal como o concibiu Castelao, como a das escolas son materias diferentes, e neste exposición confúndese o que “pertence a Deus co que é do Cesar”. Ademais hai puntos de contradición difícil de corrixir, e pode que nos oriente cara un clixé banal, que este cadro e certos debuxos dos presentados na exposición, con relación aos debuxos de guerra de Castelao, non teñen nada que ver coas escolas. Os nenos que neles aparecen, non teñen nada a ver co ambiente escolar e si coa traxedia que eles sufriron. Non perdamos de vista os debuxos, dos referidos álbums de guerra, titulados: “Superviventes”, dous nenos xuntos á beira dun hórreo, cun machado abandonado por alguén que foi paseado ou asasinado; “O paraíso dos feixistas”, dous nenos apertados á mai sobre o corpo do pai asasinado; e “A derradeira lección do mestre”. Seis nenos representados nestes álbums, basta para comprender a traxedia dos infantes que toman protagonismo, cun pronunciado énfase que nos leva a meditar nos orfos, producidos pola bestialidade criminosa. E isto pouco ou nada ten relación coas escolas. Debemos diferenciar dous temarios ben desiguais nos que se utilizan certos tópicos para evitar cuestións fondo sobre a guerra civil. Por tanto, esta exposición fica cuestionada pola falta de claridade das dúas temáticas.

Coido que o relato que pretende esta exposición está bastante seccionado e orientado cara outro horizonte ben diferente ao que non foi concibido o debuxo e mais tarde convertido en pintura ao óleo por Castelao

 

Polo que respecta ao cadro de Castelao, elemento central desta exposición, terxivérsase dunha maneira retorcida cando se trata de manipular o verdadeiro sentido que el lle deu. Nada ten que ver coa escola, aínda que fale do mestre e estean presentes dous nenos que, quizais atoparon ao asasinado, en sentido figurado, claro está. Sírvanos como metáfora do pobo inocente representado neses infantes chorando a perda existencial. O mestre asasinado ao que se refire Castelao é Alexandre Bóveda, o gran temoneiro do pensamento económico do estatuto galego de 1936. Este é o sentido correcto que Castelao lle outorgou a Bóveda como protagonista do cadro, que o cita reiteradamente no seu “Sempre en Galiza”, con grande mágoa e saudade. A lectura é ben lineal que traza o horizonte da represión e súas vítima. Se Castelao se referira a un mestre de escola, quizais utilizaría unha palabra moi usada por el e, talvez o título sería: “A última lección do escolante”. Coido que a ausencia de sensibilidade, en mesturar dous conceptos diferentes, provocou un desaxuste no momento de priorizar cada tema por separado. Ese desequilibrio ten as súas consecuencias nesta exposición.

Neste caso, venme á memoria un texto de Victoria Armesto, deputada de Alianza Popular, nada sospeitosa de esquerdismo e nacionalismo, que escribiu o seguinte: “Cal é a mensaxe do mestre Castelao neste ano de 1975? Primeiro, o seu mensaxe é de galeguidade. Galiza, que leva centos de anos alonxada de si mesma, ten que se decatare da súa fonda dimensión antropolóxica e adequerir conciencia de que ten un pasado, unha historia, unha lingua, un pobo, unha misión e un porvir. Alfonso Rodríguez Castelao ofrece o mensaxe da solidaridade humana. Iste pobo noso temos de malo. É a nosa obriga, amalo coma se pode amare a Deus. Non hai que lle ter medo ao pobo como lle tiñan os vellos burgueses de antonte, pois o pobo é bo e leva a costas un longo sofrire”.

Esta reflexión fáltalles a aqueles que nos queren inculcar a súa intolerancia para converternos en irrecoñecíbeis e persoas sen criterio, capaces de conectar coas mensaxes e símbolos tan liberadores que emite “A derradeira lección do mestre”. Fronte a traxedia que solemnizan os dous nenos rente a esa pequeno cómaro con dous corpulentos e vellos carballos, cernados e nús, símbolo do pobo oprimido e despoxado de seu destino e de súa liberdade. Mais o porvir dun novo renacer maniféstase no renacemento deses xermolos que aparecen no xusto lugar onde foron talladas as pólas. Un novo agromar de varas que Castelao as posiciona como raios solares. Todo un símbolo de esperanza dun novo rexurdir de primavera florida. Pese a todo, eses robustos carballos, plantados en terrón telúrico, con profundas raigañas que teñen “pasado, historia e unha misión de porvir”. Este cadro, ademais do gran valor cromático suma o valor simbólico, sobre a traxedia que aconteceu. Un escenario completo e pedagóxico que confirma a denuncia contra os que mutilaron aos que aspiraban á dignidade e á liberdade. Servidor viu este cadro en Bos Aires, en febreiro de 2011, alén de entusiasmarme, levoume a reflexionar sobre a dimensión daquel xenocidio que sufriu o pobo galego. Ollalo de novo en Compostela satisfaime.

Claro que este cadro ofrece unha pedagoxía social e unha chamada ao pacifismo; unha mensaxe ben distinta ao enfoque que se lle dá nesta exposición, que non ten ningunha atribución no que respecta á disciplina escolar. Un cadro digno de ver os estudantes, que de seguro pode revelarlles a verdadeira historia dunha traxedia, tantas veces ocultada. A finalidade que lle deu Castelao a esa imaxe tan potente ten un enfoque humanista e de denuncia contra o fascismo. Instruír aos nenos fronte a este cadro, sobre represión ditatorial contra centos de mestres asasinados, encadeados e fuxidos é un deber pedagóxico humanista que os alumnos libres de ataduras poidan dixerir a historia maltreita de Galiza, tal como aconteceu. Nesta dirección apunta a novela de Manolo Rivas, “O lapis do carpinteiro”, un excelente relato dun mestre asasinado que ven a sumarse ao que emite Castelao nos álbums de guerra. Este cadro non deixa de ser un enorme reclamo para guarnecernos no mellor abeiro da reflexión e do debate para comprender unha época de morte e sufrimento que non deben ignorar os docentes.

Lembro o peregrinar de múltiples escolas de Barcelona a unha exposición de viñetas de Lluis Bagaria, o excelente cartelista e debuxante catalán, sobre temas da guerra civil e amigo de Castelao, que esclareceu diversos formatos visuais e de interpretación sobre os acontecementos e procesos da dialéctica combatente en Cataluña. As visitas foron contundente e pedagóxicas. Lamentablemente, este comportamento, entre Galiza e Cataluña, sepáraas un abismo.

Coido que o tema das escolas desta exposición, hai moi poucas sinais das escolas dos longos anos de represión franquista, a negación e a ausencia do idioma galego, os profesores autoritarios, que amiña xeración dos anos cincuenta tivemos que soportar. Eran os famosos “mestre de vara”, con ese obxecto de maltrato vociferaban: “La letra, con sangre entra”. Ese Cristo detrás da mesa do mestre, custodiado pola foto de Franco e de José Antonio, o himno falanxista do “Cara al sol”, a diatriba relixiosa e a moral fascistas completaban o ritual da desfeita. Nesta exposición non se matiza o suficiente, somentes insinúase dunha maneira esvaradía, na cal nos perdemos por veces.