A esplanada da Escola D. António Costa é un fervedoiro de xente. A noite vaille gañando terreo ao día nun deses preguiceiros seráns do estío, mentres grupos de xente ateigan as mesas ceando, bebendo unha copa, falando entre elas. Deambulan dun lado para o outro saudándose, comentando as novidades, examinando os libros do posto que exhibe novidades teatrais. Escóitanse diálogos en portugués, en italiano, en francés, en inglés, en galego. A música en directo ponlle banda sonora á atmosfera festiva.
No medio da animada multitude, un pode distinguir, entre moitos outros, a Rogério de Carvalho, unha figura petrucial do teatro portugués que todo o mundo respecta; a actriz María de Medeiros, o sorriso máis intelixente do cinema luso; o director de escena e director tamén do Festival de Almada Rodrigo Francisco, asegurándose de que todo o mundo está a gusto no día da inauguración do festival. Na súa conversa aparece a lembranza do Jorge Silva Melo, o recentemente desaparecido fundador da compañía Artistas Unidos que se referiu á esplanada da Escola D. António Costa como “o mais civilizado local de Portugal”.
Durante anos, esta esplanada funcionou como motor dun festival que lle dá a mesma importancia ao teatro como forma artística e ao teatro como lugar de encontro da cidadanía. Un espazo onde persoas da profesión teatral conviven con xornalistas de medio mundo, con figuras das artes e da política portuguesas, co público dun festival que conforma o microuniverso que reproduce a sociedade almadense. Despois de dous anos de restricións sanitarias no que desapareceu do programa, a esplanada volve a ser unha ágora, volve recuperar o seu lugar no epicentro do Festival de Almada: un escenario de debate, de convivio, de festa. “Todo o mundo tiña ganas de regresar á festa, á esplanada”, declara con expresión de franca felicidade Rodrigo Francisco. “É o punto onde o público se transforma no protagonista do festival”, engade.
Entre os concorrentes tamén anda a figura sosegada, case flegmática, de José Manuel Castanheira, a quen o Festival rende homenaxe cunha exposición do seu traballo escenográfico. Entre os traballos realizados por toda Europa, a escenografía de O incerto señor Don Hamlet, de Cunqueiro, que Ricard Salvat dirixira para o CDG en 1991. Castanheira é máis do que un escenógrafo, é case un filósofo do espazo escénico, e hoxe móvese cunha perfecta comprensión do espazo no que o seu traballo se transformará no centro de todas as miradas.
Nalgún momento, a música da esplanada é substituída polos acordes do Coro dos Ferreiros, de Il Trovatore de Verdi, o tradicional sinal de que a función vai comezar. Daquela si, o teatro xa non admite competencia erixíndose en protagonista absoluto. A festa do teatro comeza.
Mais o teatro tamén é un lugar de pensamento, de reflexión. E o Festival de Almada non esquece que o debate está intimamente ligado a esa liturxia que é o teatro. Literalmente, liturxia significa en grego antigo “obra do pobo”, e era un termo que se aplicaba aos traballos realizados en beneficio da sociedade. O Festival, nos seus tradicionais “Encontros da Cerca”, propuxo este ano un tema de discusión que afecta as sociedades de toda Europa: “Que pode o teatro face ao crescimento das extremas-direitas?”.
Se cadra, non é casualidade que xa desde o inicio do Festival, o teatro dese paso a algunha inquietude que se relaciona coas formas que van prefigurando o futuro. A obra que iniciou o encontro, Aucune idée, de Christoph Marthaler, remataba cunha macbethiana chamada na porta que auguraba algunha inquietude calada. A versión de Noite de Reis que se ofreceu ao día seguinte -a cargo da Companhia de Almada dirixida por Peter Kleinert- vaticinaba directamente a catástrofe.
Durante o debate na Casa da Cerca, o dramaturgo Rui Pina evocou o seu traballo no Teatro Experimental do Porto aludindo á montaxe Já passaram quantos anos desde a última vez que falámos para afirmar que o teatro é unha loita contra a unanimidade; a investigadora do Centro de Estudos de Teatro Maria João Brilhante apelou ao concepto de xogo implícito na posta en escena para invitar a imaxinar un futuro de liberdade, para practicar a utopía; Marina da Silva, crítica teatral, advertiu dos perigos inminentes ao relatar como a extrema dereita francesa, nos municipios onde chegou ao poder, cancelou proxectos por razóns ideolóxicas.
Mais foi Olivier Neveaux, autor de Contre le théâtre politique, quen máis extensamente analizou a problemática presente botando man dunha experiencia anterior, a de Bertolt Brecht, que fixo teatro antes e despois do ascenso e a caída do nazismo. Brecht fixo un teatro que “era menos útil cando denunciaba que cando servía como ferramenta para a militancia antifascista”, explicaba Neveaux, que facía un chamado ao teatro ser humilde, mais a non abandonar a loita. A non esquecer que o teatro non debe ser moral nin ético, senón político, porque “como calquera outra actividade humana vive inmerso na loita de clases” e debe lembrar que “non se pode combater o fascismo sen combater o capitalismo”.
Esa mesma noite, o festival presentou Fado dans les veines (Fado nas veas), un espectáculo en que Nadège Prugnard, cuxo avó exiliouse en Francia fuxindo da ditadura de Salazar, xoga con diferentes tópicos sobre a identidade portuguesa para tratar de explicar o seu propio desenraizamento. Nun momento dado, sobre o escenario, o elenco comeza a cantar o Grândola, vila morena. Pouco a pouco, o público vai uníndose ao coro até que, de súpeto, todo o teatro está a cantar, cun chisco de emoción apenas disimulada, o himno de José Afonso. Se cadra, en sintonía coa única conclusión á que o debate da tarde quixo chegar: o teatro non pode, mais vai podendo.
Almada xunta festa e pensamento arredor dun escenario que foxe da endogamia, que segue a dialogar coa cidadanía sobre os problemas que preocupan á sociedade a través do mellor teatro, cunha nómina de creadores cuxa mera enumeración arrepía: Thomas Ostermeier falou en Ödipus sobre a futilidade da traxedia no capitalismo neoliberal; Robert Wilson resucitou unha antiga peza, I was sitting on my patio this guy appeared I thought I was hallucinating, sinalando a actualidade -na era das fake news- da importancia do contexto para comprender os relatos; Wim Vandekeybus expuña a tese da destrución necesaria para o renacer da sociedade en Hands do not touch your precious Me; Christoph Marthaler ofrecía unha irónica parábola sobre a convivencia na sociedade actual...
E, talvez, a lección definitiva sobre o que pode e non pode o teatro: a identidade de xénero era a protagonista da montaxe de Eu sou a minha propia mulher, de Doug Wright, dirixida por Carlos Avilez para o Teatro Experimental de Cascais, que conta a historia de Charlotte von Mahlsdorf, unha persoa transexual que viviu primeiro baixo o réxime nazi e despois no Berlín da República Democrática Alemá. A montaxe foi polémica, e a decisión fácil tería sido obviala; mais o Festival non dubidou en enfrontar a controversia para que fose o público quen decidise. E decidiu: foi a obra máis votada e, por tanto, escollida como Espectáculo de Honra.
