O Oribio é serra de siluetas mansas, lombas, que diría don Ramón Otero Pedrayo, revestidas de bosques e espesas devesas, entre fluír de regueiros. Conformando horizontes a xogar cos nubeiros e petar nas miradas sensibles: nas dos peregrinos que polo Camiño Francés, entre Triacastela e Samos, bordean a súa soidade misteriosa, na ollada dos arqueólogos, velaí, entre outras ameazas, a Cova de Eirós, vestixios da actividade de bandadas humanas de fai case 40.000 anos… e máis dirá o tempo. Atraínte paisaxe para mirada dos xeólogos, dos biólogos, pero tamén na visión de especuladores que abandeiran un falso progreso sobre a destrución do seu patrimonio natural e cultural.
O nome de Oribio, como o de Samos, sementa as dúbidas. Amor Meilán di que nun inicio se chamaba Cribio, logo pasou a O ribio, coa similitude de o ripio, borde, e finalmente pasou a Oribio. O certo é que son lombas que serven de marco ou lide natural para chaira de Lemos. O Padre Sarmiento, bieito oriúndo destes montes, tamén repara no topónimo de Samos; Murguía, guiado pola sobranceira topografía, atribúeo a Samumand, montaña en sánscrito, e fala do valor eglóxico desta serra. García da Riega pon máis os pés no chan e derívao de psamos (ribeira, borde…); outros a Samáns, como concentración de ermitáns…
No século XVI, o historiador galego Castella Ferrer sitúa no Oribio abundantes asentamentos castrexos; nos comezos do século XX é estudado polo xesuíta naturista Baltasar Merino, para nas súas Viaxes de Herborización dar conta do interese da Devesa do Oribio, da riqueza da fraga, de aldeas que, dende o val do Louzara e do Louzarela levan ás súas cimas: Queixadoiro, Aira de Padrón… humildes casaríos entre carballos, castiñeiros, bidueiros, acivro, o serbal…
Montes e val situados nun centro xeoestratéxico do pasado, nos que radica a orixe e o poder económico do mosteiro bieito de San Xián de Samos. Terras de antigo ricas en ferro, así pois en ferreirías, sendo o río Lóuzara mostra da riqueza mineira por canto arrastran as súas areas de minerais arrincados das cristas, mesmo ouro e prata. Cumes entre as que está perdida a pequena lagoa, da que dicían os paisanos que “tiña ondas e mareas…”. Serra fecunda en gandaría, as bestas bravas, os cabalos, noutrora base do transporte e da arriaría; bosque madeireiro, veigas de farta agricultura, froiteiros… Con Historia que trunfa na Alta Idade Media, como paso entre a Galiza Lucense e a Asturicense, así pois obrigada parada e fonda nos camiños reais que serpean pola serra. Territorio repoboado en tempos de Ordoño II, protexido polos prelados e os reis. Mesmo o Abade de Samos sempre foi administrador dun ancestral legado material e espiritual, titularase Capelán da Casa Real, recibindo privilexios, tendo xurisdición propia e dereito de asilo para os perseguidos…
[Podes ler a peza íntegra no número 364 do semanario en papel Sermos Galiza, á venda na loxa e nos quiosques]
