As nosas extraordinarias aves comúns: a bubela

O nome científico e un bo número dos nomes populares teñen carácter onomatopeico. Nalgún caso como o catalán, ademais da citada orixe sonora fai referencia tamén ao cheiro que desprenden os seus niños e tamén os polos que cando se senten ameazados desprenden unha secreción cheirenta. Distribución A bubela ten unha ampla distribución que se estende por Europa, Asia e África. Na península Ibérica atópase amplamente espallada e a súa presenza é practicamente continua a excepción da franxa cantábrica onde é escasa. Aínda que é unha especie que migra a África, na península Ibérica quedan exemplares durante o inverno, polo que debería ter unha consideración dupla: Estival cunha porcentaxe da poboación residente no sur peninsular. No norte de Portugal, por exemplo no Gerês, é unha especie totalmente estival presente de marzo a outubro, pero no Algarve é habitual durante o inverno. Na Galiza é frecuente pero escasa no norte, por terras de Ferrol e A Mariña. Semella que as variábeis máis asociadas á súa frecuencia de aparición ou ausencia na primavera e verán son a precipitación anual, que sumado á eucaliptización de certas comarcas, explicarían a súa falta. A bubela europea é unha migrante que reside boa parte do inverno na África subsahariana. Como recoñecela? É imposíbel confundila con ningunha outra ave. De tamaño mediano, aproximadamente como unha rula, conta cun deseño e cores inconfundíbeis. Teñen patas curtas e peteiro longo, curvado lixeiramente cara a abaixo, cun corpo de cor castaña alaranxada no que destaca unha crista de cor laranxa cos extremos negros, que cando está pregada sobresae pola parte de atrás da cabeza e que desprega cando está nerviosa ou en alerta. O lombo, as súas ás redondeadas e a cola teñen un forte contraste entre branco e negro que a fan inconfundíbel ao voar. Os exemplares xuvenís son moi parecidos aos adultos, especialmente ás femias, aínda que con cores máis apagadas e a crista e o peteiro de menor tamaño. Ten un voar irregular moi característico, semellante ao dunha bolboreta e como dixemos polo deseño branco e negro de ás e cola. Femias e machos son semellantes, aínda que estes son lixeiramente máis grandes, unha das características para distinguilos se están xuntos. Voz A bubela pode identificarse perfectamente a certa distancia pola súa característica chamada trisilábica "pu-pu-pu" que as veces é pentasilábica. É o canto do macho na época de cortexo que habitualmente realiza de mañá. Cramps distingue até nove voces distintas como poden ser as de contacto entre ambos sexos semellantes a un berro agudo, de alerta ante a aparición dun posible depredador ou os bufidos pf-pf-pf que a femia e os polos realizan imitando unha serpe se son molestados no niño, comportamento que vai acompañado de movementos bruscos da cabeza cara ao agresor. Onde atopalas? Teñen preferencia polas zonas abertas, beiras de bosques, parques e cultivos, sendo tamén frecuentes perto de granxas. Un factor condicionante para a presenza das poupas na época reprodutora é a existencia de ocos para aniñar que poden ser buratos en árbores, ocos baixo as tellas ou paredes e mesmo caixas niño. Precisa para alimentarse de chans con pouca vexetación coa finalidade de acceder ás presas que están baixo terra polo que é frecuente observala en camiños e pastos. Dificilmente habita en bosques excesivamente densos ou en lugares moi altos, xa que escapa dos sitios fríos. Alimentación As súas patas curtas dan pistas duns hábitos alimenticios moi especializados, procuran a comida principalmente no chan, especialmente invertebrados que viven baixo terra, que alcanzan co seu longo peteiro, aínda que poden procurar tamén presas baixo pedras ou nos excrementos das vacas. Como apuntabamos ao inicio ao alimentarse de presas baixo o chan, os recursos aos que acceden non son fáciles de capturar por outras especies, o cal reduce a competencia. Captura fundamentalmente insectos, caracois, arácnidos, vermes e gusta especialmente do relo (Gryllotalpa sp) e pode comer ocasionalmente ras ou lagartos. Durante a época de cría semella que gusta especialmente de presas grandes como adultos de grilos, carriolas ou carábidos. Diversos estudos teñen analizado a dieta de exemplares no outono e inverno, na que destacan as formigas representadas nunha porcentaxe importante. No exame de catro contidos estomacais nestas datas apareceron 92 invertebrados dos que mais de 65% eran formigas obreiras. Alén de para a agricultura, as bubelas son beneficiosas tamén para os cultivos forestais, nomeadamente de piñeiros xa que gustan moito das procesionarias, especialmente cando están enterradas e son inaccesíbeis para outros depredadores. Esta capacidade fai que sexan moi efectivas no control desta praga que podería incorporarse ao manexo dos piñeirais instalando caixas niño. Cría As nupcias das bubelas comezan co canto dos machos como xa dixemos, e unha vez atraída a atención da femia realizan voos de cortexo. Se hai éxito na exhibición, os machos rematan entregándolles alimento ás femias e ensinándolles posíbeis ocos que poder empregar como niño. As cópulas sempre van precedidas da entrega de alimento por parte do macho, comportamento que continúa até ben entrada a cría dos polos. Como xa se apuntou, precisa de buracos nos que criar, aos que non achega material ningún, polo que os ovos quedan directamente sobre o chan do niño ou, no caso de ser un niño reutilizado doutro paxaro, sobre os materiais aportados polos antigos inquilinos. Pon, de abril a xuño, entre catro e sete ovos brancos cincentos ou azulados que choca a femia logo de pór o primeiro ou segundo ovo, tempo no que é alimentada polo macho. Chócaos durante 17 ou 18 días e os polos voan ao mes aproximadamente, aínda que permanecen xunto aos adultos que os continúan cebando durante varias semanas. No caso de que a femia realice unha segunda rolada, os polos pasarán a ser coidados exclusivamente polo macho até que se independicen. Aínda que habitualmente se describe as bubelas como unha especie monógama, hai información de poboacións que describen grupos reprodutores máis complexos e flexíbeis. Depredadores da bubela Son capturadas por aves de rapina entre as que poden estar o falcón peregrino, o falcón pequeno ou a aguia calzada e os polos poden ser presa dalgún réptil como a serpe riscada. Tendencia A bubela é unha especie abundante na Península Ibérica e, segundo os datos do programa de seguimento SACRE para os anos 1988 a 2020, a tendencia é estábel. Porén, en Europa a súa situación é diferente, produciuse unha notábel redución en canto á poboación e á súa distribución en Europa central desde os anos setenta, motivada principalmente pola intensificación da agricultura así como polo uso masivo de insecticidas que afectan as súas presas. Na obra, Aves de Portugal, apúntase que en Peneda Gerès hai unha regresión da especie indicando como causas posíbeis o abandono de prácticas agrícolas tradicionais. O galo merdeiro Cando era cativo e escoitaba falar as persoas maiores das súas veciñas e veciños, en poucas ocasións empregaban os nomes auténticos, sempre se usaba un alcume, que curiosamente, e como sucede coas aves, viñan a dar algún dato de quen se estaba a nomear. O meu pai, por exemplo, sempre atendeu ao nome de Casqueiro, aínda que nalgunha ocasión o chamaran polo "nome auténtico". Mesmo a min, cando o acompañaba a xogar á petanca chamábanme Casqueiro pequeno, sobrenome por certo referido ao oficio do meu avó, que era carpinteiro. Do Ladrillo, o Ghato, o Ferriños ou a Poupa xamais coñecín os seus nomes verdadeiros. Cando comecei a gustar do tema das aves picoume a curiosidade por aquel apelativo de Poupa, nome que se lle dá á bubela polo sur do país e tamén en Portugal. Preguntei nunha comida familiar e a resposta provocou certa chanza para pasar a explicarme que a tendeira da aldea herdara do pai o alcume polo seu característico "arrecendo" habitual. É lóxico, xa que o cheiro dos niños de bubela son moi peculiares. Pero a cuestión do alias podería ser por algunha outra cuestión estética, xa que teñen unha cor moi rechamante ou mesmo unha crista que pode ser motivo de comparación con curiosos peiteados. Pero non era esta última a orixe do nome. Nas culturas labregas é ben coñecido o cheiro desagradábel destas aves, razón pola que recibe os nomes de galo merdeiro ou galo merdento, mestura estes nomes dun carácter morfolóxico como é crista e outro olfactivo, o fedor dos niños e polos. As bubelas teñen unha glándula, chamada uropixial, como a maioría das aves, que produce un aceite co que impermeabilizan as plumas. Pero no seu caso a secreción é escura e cheirenta. Seica teñen compostos volátiles con capacidade antimicrobiana que poden protexer as bubelas de patóxenos que degraden as súas plumas e tamén son beneficiosas para os ovos. Ademais desa práctica expeditiva, cando os polos perciben a presenza dun depredador no niño, desenvolven un comportamento defensivo ben curioso, que consiste en pórse de cu cara á entrada do niño levantando a cola para lanzar con forza os excrementos. Desde o cuarto día producen secrecións cheirentas tal e como fan as femias e poden desenvolver esa conducta defensiva ao sexto día de idade. Por se este método non fose suficiente, tanto a femia como os polos emiten sons de alarma e realizan movementos ameazadores coa cabeza para tentar largar os intrusos. Tal é o cheiro que producen que en ocasións, os depredadores só dan comido a cabeza, deixando o resto do corpo debido á impregnación fedorenta.