Tras os nomes das nosas comarcas

A tesourando unha das toponimias máis diversas e amplas de toda Europa, en Galiza non sorprende que cada leira teña o seu nome nin que, en certas partes do país, unha veciña sexa quen de diferenciar até unha ducia de lugares en apenas vinte ferrados de terra. Mais en Galiza non só as leiras reciben o bautismo, tamén unha chea de marcos, cons, penedos, castros e até regos cativos gozan dun privilexio pouco frecuente noutros lugares do mundo: todo un pesadelo para os grandes motores de procura como Google. Lonxe dun mero capricho, o certo é que detrás desta excepcional riqueza toponímica agóchase un milenario proceso de humanización que evidencia o arraigo dun pobo, o galego, que como poucos soubo acadar unha estreita relación co territorio até concibilo como un auténtico fogar. Un vínculo tan forte que mesmo deixou a súa pegada na xenética da poboación galega, tal e como o revelou un estudo dirixido, entre outros, polo profesor Carracedo e que en 2019 vía a luz na prestixiosa revista Nature Communications. A toponimia como identidade Mais se a importancia da toponimia na sociedade galega tradicional radicou principalmente na necesidade dunha identificación das terras de cultivo e da realidade máis próxima, hoxe por hoxe, na era dixital, resulta innegábel que a toponimia foi adquirindo, ademais dun, un forte compoñente identitario e sentimental. Abonda con presenciar os acalorados debates que aínda hoxe suscitan os diferentes nomes de cidades, vilas, parroquias e lugares do país, por pequenos que estes for, pois en realidade, os topónimos nunca deixaron de ser auténticos emblemas nacionais que conxugan lingua, cultura e historia, e que, xa que logo,constitúen a nosa carta de presentación no mundo. Conscientes deste valor, na última década, a aparición de proxectos como Toponimia de Galicia ou Galicia nomeada, nos cales participa activamente a sociedade civil galega, están a se converter nuns excepcionais aliados na conservación e recuperación de milleiros de microtopónimos. Un labor inxente de rexistro que loita contra o paso do tempo naqueles territorios que están a perder os seus últimos moradores e que, ademais,conta con numerosos inimigos, tales como a castelanización (Las Jubias, Las Gándaras, Freijeiro...), cando non a súa substitución por nomes de novo cuño que rachan o vínculo ancestral entre o territorio e os seus habitantes (Ciudad Europa, Los Rosales...). Os topónimos nunca deixaron de ser auténticos emblemas que conxugan lingua, cultura e historia, e constitúen a nosa carta de presentación no mundo Porén, se os microtopónimos están a ser obxecto dun profundo movemento de recuperación, estudo e valorización, isto non semella aplicarse aos seus irmáns maiores, os macrotopónimos, cuxa maior transcendencia non os librou de caeren no máis escuro esquecemento. En realidade, a sorte dos topónimos non pode desligarse da sobrevivencia social das realidades xeográficas á que se refiren e que,no caso galego, atopan o seu mellor exemplo nas vellas comarcas do país, hoxe practicamente baleiras de calquera contido institucional. Un proceso de lenta desaparición que xa fora advertido pola intelectualidade galega dos anos 30 do século pasado, e que vía nas comarcas a organización natural do país fronte ao sistema provincial deseñado por Javier de Burgos en 1833. Os nomes das comarcas Mentres que malogrado proceso de comarcalización dos anos 90 do século pasado representou, para parte da sociedade, un fenómeno novidoso, o certo é que a organización comarcal do país é tan antigo como el mesmo.Para comprobalo, abonda con ollar o papel destes territorios na organización política do reino de Galiza desde os seus primeiros momentos, tal e como pon de manifesto a coñecida como DivisioTheodemiri, escrita durante o reinado de Teodomiro, rei da Gallaecia entre os anos 559 e 570, e no que xa afloran referencias nítidas a territorios como Morracio (O Morrazo), Saliniense (O Salnés) ou Bergido (O Bierzo). En realidade, toda a documentación medieval galega está chea de referencias ás vellas comarcas do país baixo fórmulas como: “que estin terra de Amaea [...]”, “e na terra de Fragoso [...]” Con todo, a [re]comarcalización do país non foi quen de recoller toda esta riqueza onomástica, de xeito que moitos destes macrotopónimos comarcais acabaron sendo substituídos por outros nos que primou o concello máis poboado, tales como a comarca do Asma (hoxe Chantada), a de Baroncelle (hoxe Verín) ou Abeancos (hoxe Melide). Outros foron sinxelamente interesadamente ocultados e substituídos por neoloxismos inexistentes na tradición galega, tales como Ferrolterra (antigo Trasancos) ou a Mariña Occidental (antigamente, Terra de Viveiro). Porén, a maior parte deles desapareceron baixo un proceso que pareceu ignorar as denominacións históricas e cuxo rastro só se mantivo no nome de pequenas parroquias como ocorreu en Montaos (hoxe comarca de Ordes), Céltigos (Xallas) ou Posmarcos (hoxe dividida entre as comarcas de Barbanza e Noia), entre moitos. Paradoxalmente, a maioría destes macrotopónimos históricos foron preservados pola Igrexa galega para dar nome ás súas demarcacións, e aínda hoxe esperan poder reclamar o seu xusto lugar no país dos millóns de topónimos: sen dúbida, a súa volta do esquecemento representa hoxe un dos retos máis apaixonantes da toponimia galega.