Crece o sufrimento emocional entre a poboación moza: "Está aumentando a frecuencia e a gravidade das condutas autodestrutivas"

O suicidio é a segunda causa de morte entre a poboación moza de 15 a 29 anos. Segundo datos da Organización Mundial da Saúde (OMS), até 90% das vítimas tiñan antecedentes de enfermidades mentais, sobre todo, trastornos depresivos. O suicidio é un dos problemas máis graves de saúde pública. No mundo provoca unha morte cada 40 segundos, perto de 800.000 ao ano. Mais por cada suicidio consumado, as tentativas multiplícanse e constitúen o principal factor de risco individual. Na Galiza, das 307 vítimas de suicidio rexistradas en 2020, 14 eran menores de 29 anos e, destas, dúas, menores de 19. O ano anterior, contabilizáronse 17 suicidios en xente moza, 10 en 2018 e 21 en 2017. De acordo coas cifras do Instituto Nacional de Estatística, na última década, 2012 e 2013 marcaron os rexistros máis altos con 29 vítimas por baixo da trintena. Con todo, a comunidade experta advirte de que o número de suicidios "non é fechado" xa que a intencionalidade, en ocasións, é practicamente imposíbel de estabelecer. "A fronteira entre suicidio e accidente é pouco nítida", recolle a Memoria de actividades do Instituto de Medicina Legal da Galiza (Imelga) de 2020. A realidade fóra das cifras A OMS leva anos advertindo da "imprescindíbel" recollida de datos de calidade non só sobre a mortalidade asociada ao suicidio, senón sobre as tentativas autolíticas. Desde o Movemento Galego da Saúde Mental da Galiza defenden a iniciativa e, sobre todo, a importancia de contar "con información precisa, rigorosa e actualizada" que garanta "o anonimato das persoas e a confidencialidade dos datos de carácter clínico-asistencial". Esta información contribuirá a estabelecer plans de prevención eficaces e a mellorar a prestación de servizos ás persoas que acoden aos centros sanitarios tras un intento de suicidio, conclúen, polo que urxe atender a todo canto envolve o dano autoinfrinxido, as tentativas de suicidio e os casos consumados. Neste sentido, a irrupción do coronavirus mudou o panorama da saúde mental e deixou unha fonda cicatriz na sociedade, unha segunda pandemia que se manifesta no elevado número de consultas, urxencias e ingresos relacionados con trastornos alimentarios ou de comportamento, tendencias suicidas e ansiedade. Un incremento que afecta directamente á poboación máis nova. Familias, comunidade escolar, administracións locais e profesionais da psiquiatría encargadas da saúde mental infanto-xuvenil advirten dun agravamento das condutas suicidas en nenos e mozos nos últimos meses, asociado a unha alza de casos graves depresivos en menores que cargan coas tristezas familiares actuais máis coas súas propias. Desesperanza e sufrimento A mediados do mes de outubro, a Policía Local de Teo, na comarca de Santiago, alertou dun incremento dos avisos relacionados con intentos suicidas, coincidindo cunha intervención dos axentes municipais que se resolveu co ingreso hospitalario dunha moza da localidade. Nas mesmas datas, a comunidade educativa dun instituto de Compostela sufriu a perda dunha alumna que acabou coa súa vida. "Con que unha soa persoa se suicide ou o intente, xa é un drama", resume Ignacio Iglesias, concelleiro de Benestar de Teo, quen advirte dun "gran problema social" que transcende persoas e familias concretas. "As Administracións locais non temos competencia en saúde mental pero si en materia de seguridade e benestar. E para iso están os servizos sociais, para axudar as persoas e resolver as súas necesidades". Como traballador social e titular de Benestar, Iglesias observa que as ideas suicidas entre a poboación adolescente responden a distintos factores e complicacións relacionadas coa situación intrafamiliar, a identidade de xénero e os procesos de socialización entre iguais. "Calquera dificultade nun destes tres escenarios pode xerar moita tensión e sufrimento, que é o que conduce ao suicidio". O Concello de Teo ten en marcha un programa de Educación Familiar e varias iniciativas mancomunadas con Vedra e Boqueixón sobre educación sexual e prevención do acoso ou bullying. "O ano pasado o traballo limitouse a manter o contacto coas familias, fóra das escolas, pero este ano retomarase a intervención nas escolas porque son un elemento chave de cara a resolución de dúbidas e conflitos que se poidan dar aí". "Para todo o mundo a pandemia supuxo un cambio drástico", afirma a Nós Diario Eduardo Martínez Lamosa, vogal da sección de Psicoloxía e Saúde do Colexio Oficial de Psicoloxía da Galiza (COPG). "Supuxo a aparición de cadros adaptativos que ocasionaron cambios no estado de ánimo, cadros depresivos, problemas de ansiedade e de conduta". Reaccións negativas que poden comportar un risco engadido cara a problemas maiores. De feito, "hai unha sensación xeral de que está aumentando a frecuencia e a gravidade das condutas autodestrutivas. Non necesariamente con intención suicida, pero si coa idea de provocar algún tipo de dano ou autolesión". A preocupación das familias creceu ao tempo que o fixo a súa demanda en materia de saúde mental. "Cando se fala de poboación infantil e xuvenil as consultas máis habituais teñen que ver con problemas de conduta, dificultades na socialización e na escola", sen perder de vista, advirte, que un problema de comportamento ou unha mala conduta poden ser "unha manifestación máis de algo moito máis grave: un aperto a nivel emocional ou un cadro depresivo que incrementan o risco de conduta suicida". Martínez Lamosa desbota a crenza de que crianzas non se suicidan ou de que a poboación adolescente, "se se porta mal, é porque está nunha etapa de rebeldía". O suicidio é unha realidade tamén nas primeiras etapas da vida, que exixe prevención antes da intervención. "Antes de curar deberíamos precaver, pero as estratexias preventivas son practicamente inexistentes". En consecuencia, o sistema está "saturado", con listas de espera "que xa afectan tamén a rede privada". Desterrar os tabús O estigma e os tabús impediron que durante moito tempo que se falase de suicidio, unha práctica que agora recomenda a comunidade experta. Falar para entender, para detectar que está pasando e reaccionar. "Falar de suicidio non provoca máis suicidio. Si está comprobado que pode producir certo efecto contaxio cando a información que se dá é morbosa, está distorsionada ou exclúe recursos de axuda. Pero se se aborda desde o punto de vista clínico, científico e social e se ofrecen recursos de axuda non só non provocamos un efecto contaxio senón que podemos conseguir todo o contrario: previr e reducir o número de suicidios", di Eduardo Martínez Lamosa. Desde o ámbito educativo hai tempo que advirten esta necesidade. A demanda de formación por parte do profesorado aumentou durante o primeiro curso completo da pandemia e mantense no inicio do actual ante a advertencia de condutas autolíticas entre o alumnado. Só nas comarcas do noroeste, desde o Barbanza ao Ortegal, o curso pasado activouse até en 30 ocasións o Protocolo de prevención, detección e intervención do risco suicida no ámbito educativo, que identifica distintos niveis de actuación e propón accións adaptadas sempre á idade do alumnado mais á situación detectada. "É unha ferramenta moi completa. A dificultade que lle vexo é que son os docentes os que teñen que identificar os factores de risco e non sempre é doado para eles. Moitas veces non saben se cómpre ou non dar a voz de alarma e sobre todo, non saben como actuar cando se está dando unha conduta suicida". María Carmen González Hermo é psicóloga e membro do Grupo de Intervención Psicolóxica en Catástrofes e Emerxencias do COPG. É unha das persoas expertas encargadas de formar o profesorado en materia de suicido a proposta dos Equipos de Orientación Específica, un servizo externo aos centros educativos que atende, entre outras especialidades os trastornos de conduta. "O que nos piden é dotar o profesorado de mecanismos para actuar ante unha crise. Que fago se unha persoa ameaza con tirarse pola ventá? O primeiro é lograr unha zona de seguridade, salvar calquera obstáculo que supoña un risco engadido. Hai que manter a persoa no espazo e no tempo: 'Son fulanita e estou aquí para axudarche. Sei que estás sufrindo...'. Nesta situación hai que gañar tempo. A persoa que temos en fronte non está para tomar decisións, é presa dun impulso, dunha descarga de enerxía que mantén o seu corpo acurralado e nunha situación de máximo perigo. Hai que gañar tempo para que esa emoción se esvaeza". Escoitar e acompañar Os docentes están chamados a observar, identificar e dar aviso de posíbeis factores de risco e sospeitas claras dunha conduta suicida. "É normal que teñan dúbidas ante determinados indicios. Algúns son alleos ao centro educativo e hai factores disparadores moi difíciles de advertir: malas relacións cos compañeiros, unha situación de abuso ou conflitos arredor das redes sociais que están fóra do seu alcance. E cando son coñecedores, xa é tarde". O máis importante é non obviar ningún comportamento anómalo: un cambio no estado de ánimo, na forma de ser, de expresarse ou de relacionarse. Hai xestos que revelan unha despedida. "Comezan a devolver o prestado, a regalar o que máis lles gusta". Pero tamén hai conversas que anticipan unha tensión emocional que se busca ser aliviada sen recorrer á dor física. "Cando unha persoa se para a preguntar polo sentido da vida non está a agochar necesariamente unha conduta suicida ou autolesiva, pero si implica unha petición de axuda, a necesidade dunha explicación a algo que non entende ou de saber que non está soa". Se alguén ameaza con suicidarse hai que prestar atención, di a psicóloga. "Se a advertencia só responde a dúbidas vitais, hai que aclararas, e se non, nesa aclaración detectas outras cousas". González Hermo chama a observar, a escoitar e a acompañar; a desenvolver unha empatía "atrofiada" pola pandemia e por unha interacción social dixitalizada de antes. "A sensación de desesperanza da rapazada é maior" e require unha resposta atenta e colectiva.