Pouco antes do acto de entrega dos premios da Asociación de Escritores e Escritoras en Lingua Galega, os premios da Crítica en lingua vasca e galega, Bernardo Atxaga e Anxos Sumai, mantiñan unha conversa sobre a situación das súas literaturas e as dificultades para atravesar fronteiras. En Pontevedra, na terraza do café Carabela, Anxos Sumai aínda non sabía que, ademais do da Crítica ía recoller o premio de narrativa por A luz da colleita (Galaxia)
-Escriben en galego e euskera, cun compromiso claro coas súas linguas. Que supón esa opción para a difusión das súas obras?
Anxos Sumai: No meu caso é ben simple. O galego sempre foi o meu idioma, era monolingüe ate que cheguei ao colexio. Sempre escribín en galego e sempre o farei porque é a lingua que me dá as palabras e o ritmo que preciso para a miña escrita e non teño ningunha intención de cambiar. Non sei se ti, Bernardo, lías de rapaz autores que escribían en euskera mais no meu caso podía ler a Rosalía de Castro e pouco máis. O acceso á literatura galega foi tardío, cando estaba xa no instituto, nos anos setenta, mais a decisión de escribir en galego ven de antes porque era o idioma no que falaba tamén xente importante para min como os contacontos da miña aldea, que tiveron gran importancia na miña literatura. Eu formeime inicialmente coa literatura oral.
Bernardo Atxaga: No meu caso son xa corenta anos. Creo que ten a ver cun modo de vida que inclúe tamén admiracións. O primeiro escritor que coñecín e admirei foi Gabriel Aresti, poeta de Bilbao que poderíamos comparar con Celso Emilio Ferreiro. Por el sentía unha admiración case filial, impresionábame moito escoitalo falar. Tamén ten a ver coas ideas políticas da xente que che rodea. Non hai que desprezar este outro factor. Todo consiste en comezar. É o momento máis importante e marca. Unha vez entras nunha lingua, case sempre perduras. Podería citar o exemplo de Terenci Moix a quen se lle podía ter preguntado: que che valeu cambiar de lingua? Ao meu ver foi unha mala elección. Ninguén intelixente te pode interpelar porque é xa un modo de vivir.
-De todas maneiras, son poucos os nomes que conseguen atravesar a fronteira. Manuel Rivas, Bernardo Atxaga e Quim Monzó, parece que cobren o cota de literaturas en lingua non española. No noso caso, nin un escritor tan recoñecido como Ferrín conseguiu saltar esa barreira.
B.A.: É unha cuestión cronolóxica. Agora hai unha forma de describir o sistema lingüístico como o sistema solar. Unha lingua sol que está a ser o inglés, grandes planetas e logo asteroides e pó solar. Ás veces incluso non hai proporcionalidade entre números de falantes e peso como lingua. De repente, aparece unha isóbara, unha nave espacial que permite viaxar que é a tradución, A primeira entrevista que fixen na miña vida foi precisamente a Ferrín. Cheguei a cegas a Vigo e entrei na libraría Castelao para preguntar por un escritor galego. O libreiro, que se chamaba Pereira, díxome que escribira un libro que se chamaba Con pólvora e magnolias e púxome en contacto con el. A entrevista durou toda a noite. Agora, con todo, a crise fai que sexa máis difícil publicar traducións que hai dez anos.
A.S: Se pensamos en escritores que estaban a escribir por volta dos setenta e os oitenta, quizais Carlos Casares, Vítor Freixanes, Alfredo Conde…, e Rivas ou Suso de Toro un pouco despois, vemos que as súas obras foron traducidas. Porén, desde mediados dos noventa padecemos unha especie de bloqueo. O centralismo é devorador. É como se o nacionalismo español, ademais de incomodarse coas nosas linguas, intentase “invadir” silenciosamente tamén a nosa literatura.
“Podería terlle preguntado a Terenci Moix “de que che valeu cambiar de lingua?” Ao meu ver foi unha mala elección” Bernardo Atxaga
B.A: Defendo que temos que conseguir que a lingua castelán sexa a nosa aliada. É certo que hai centralismo mais temos que ter en conta que en Madrid ou Córdoba ti podes atopar aliados, vasos comunicantes e chegará o momento no que desexaremos que o castelán sexa lingua amiga.
A.S: Durante anos escribín directamente en internet e entón percibín que as barreiras lingüísticas e xeográficas desaparecían. Podíanme ler en Burgos, Buenos Aires ou Río de Janeiro pero cando entrei no sistema editorial tradicional comprobei que non hai maneira de saír do noso territorio. Tradúcense só obras moi puntuais e fóra de moi poucos nomes é difícil que un escritor ou escritora galega poda facerse un oco fóra.
-Mais esta situación non se corresponde coa definición dun estado plurilingüístico e pluricultural. Bernardo Atxaga é sempre o “escritor vasco”, como se tivera que levar o país canda el.
B.A.: O principal é que na lingua na que escribas, diante dos lectores que podas ter no teu idioma, teñas unha base na que poñer o pé. Iso é fundamental. Calquera escritor vasco antes de saír ao castelán xa temos un número de lectores que son fundamentais para asentarse. Agora a cuestión é máis suave mais antes era terríbel o do “escritor vasco”. Eu son un escritor na lingua vasca.
A.S: Gustaríame chegar a ese estado no que non me pregunten por que escribo en galego como se fose, non o meu idioma, senón unha ideoloxía política. Aos autores que escriben en español nunca lle fan esa pregunta. Ou cando te interpelan dicíndoche que, sendo muller, non te enfrontas ao sistema patriarcal. A min chegáronme a pedir, mesmo cunha certa frivolidade, que definira Galiza. Estas cuestións cárganme cunha responsabilidade tan grande que mesmo parece que me couta a independencia para crear.
A.S.: Nese sentido tampouco estamos vivindo a mellor situación. Non sei se no País Vasco, con gobernos nacionalistas dende o principio, hai máis axudas á edición e á tradución, un apoio institucional máis contundente e unha base máis sólida que a nosa.
B.A: Gozamos das vantaxes do pequeno. As grandes literaturas cambaléanse e, de repente, os escritores das linguas consideradas importantes estano a pasar fatal. O 95% da xente que publica en inglés ou español non está a ter a repercusión de antes e hai xa países como Grecia nos que a literatura case desapareceu. No País Vasco, un escritor novo ten 500 exemplares garantidos. É unha economía de escala. Chegamos fácil ao umbral mínimo aínda que nos resulte imposíbel alcanzar o máximo.
“O centralismo é devorador. É como se o nacionalismo español, ademais de incomodarse coas nosas linguas, intentase “invadir” silenciosamente tamén a nosa literatura”, Anxos Sumai
-Ser de profesión escritor ou escritora nas súas linguas son tamén fabas contadas. Unha delas, Atxaga.
A.S: Eu soñei nalgún momento con poder vivir da escrita, máis non tardei en decatarme de que me era imposible se quería ter unha certa independencia económica, por moi pequena que fose. Por sorte, formeime como bibliotecaria e documentalista, o que me permite estar en contacto permanente cos libros e, despois, creei unha disciplina de tardes libres e días festivos para escribir.
B.A.: Non vou caer a luz, é a escuridade a que me empuxa, dicía o pintor alemán. Era economista e traballaba nun banco e logo pasei a un instituto mais tería feito calquera cousa por saír diso. Son difícil de encaixar en horarios e a literatura foi unha grande saída, aínda que os comezos fosen difíciles.
-Xerais e Kalandraka trouxeron obras de Atxaga ao galego, confían no que nalgunha ocasión Fernán Vello definiu como a necesidade de “circunvalar” Madrid?
B.A.: Debemos estreitar esa relación mais eu poría en segundo lugar o obxectivo de publicar libros. En primeiro situaría o que chamamos actuacións en directo. Era óptimo crear un circuíto e que os escritores galegos puidesen, poño por caso, ler os seus textos en Tolosa. Cando estudaba vin en Barakaldo recitar a Manuel María. Ti, Anxos, poderías dar unha conferencia en Bilbao e sería unha maneira de facer conexións co País Vasco.
A.S: Ese é un sistema que empregan moito os poetas mais non se dá tanto na narrativa. Pensa ademais que, ao termos que compatibilizar a escrita cos nosos traballos, quen os temos, non nos é tan doado acudir a ese tipo de encontros literarios. Experiencias exitosas, ao meu ver, como as que ti propós, foron as dos encontros Galeusca, nos que debatiamos sobre as nosas literaturas e compartiamos as nosas creacións.
-A respecto de Días de Nevada, o crítico Jon Kortazar dixo que marcaba un momento de esplendor na literatura vasca. O editor Manuel Bragado fala da xeración da esperanza. Ven as súas literaturas con ese optimismo?
A.S.: Eu obrígome a ser optimista. Esa xeración nova, que vén dos anos oitenta, xa se educou en galego e ten unha competencia que as antigas xeracións non tiñamos. Son optimista en canto á creación mais preocúpame o descenso de lectura. É coma se estiveramos preocupados por construír as casas e esqueceramos a xente. Creamos as editoriais e os libros mais non unha base o suficientemente sólida e fiel de lectores e lectoras. Algo non se fixo ben.
B.A.: No País Vasco hai neste momento cinco ou seis escritoras con moito nivel. Hai literatura. A xeración que máis chispa está a traer é a de mulleres que están entre os trinta e corenta anos. Estamos nun bo momento, se se dan mantido as condicións. O fundamental é tame´n ter profesores amigos. Se hai douscentos que deciden aplicar unha centralidade literaria iso crea unha base moi importante. Un bo libreiro axuda tanto como un bo escritor.
Esta conversa apareceu no número 95 do noso semanario, disponíbel aquí na nosa loxa.
